امسال در دهه اول محرم اتفاق متفاوتی در یکی از هیئت‌های مذهبی مشهد افتاد. هیئت فرهنگی‌مذهبی امیرالمؤمنین (ع) که در محدوده چهارراه نخریسی واقع شده، در برنامه‌های عزاداری‌اش تعزیه‌خوانی را نیز گنجاند. در ادامه گزارشی از اجرای تعزیه‌خوانی شب عاشورا در این هیئت مذهبی می‌خوانید.
غلامرضا زوزنی | شهرآرانیوز - تعزیه‌خوانی یا به‌عبارتی جامع‌تر شبیه‌خوانی، نمایشی سنتی و مذهبی است که بیشتر ما آن را در مناسبت‌های مختلف مانند مراسم عزاداری سید و سالار شهیدان حضرت اباعبدا... الحسین (ع) دیده‌ایم.
این قالب نمایشی که باعث قوام‌بخشیدن به هنرهای نمایشی در کشورمان شده است، به‌طور مستقل و به‌عنوان برنامه‌ای جامع اجرا می‌شود و تماشاگران تعزیه به سوگواری برای مصائب خاندان عصمت و طهارت (س) می‌پردازند.
چند سالی است تعزیه‌خوان‌ها و معرکه‌هایشان کمتر در شهر دیده می‌شوند و به‌نظر می‌رسد نسلی که قلبش با سنچ و طبل تعزیه می‌تپیده، به‌گوشه‌ای رانده شده است. از طرفی دیگر تعزیه‌خوانی، هنری است که سینه‌به‌سینه از نسل‌های گذشته به فرزندانشان منتقل می‌شده است. با کم‌رونق‌شدن این هنر در مجامع مذهبی و هنری، انگیزه در نسل‌های تازه‌نفس نیز کاسته شده است.
با وجود این امسال در دهه اول محرم اتفاق متفاوتی در یکی از هیئت‌های مذهبی مشهد افتاد. هیئت فرهنگی‌مذهبی امیرالمؤمنین (ع) که در محدوده چهارراه نخریسی واقع شده، در برنامه‌های عزاداری‌اش تعزیه‌خوانی را نیز گنجانده است. به این ترتیب نمایشی آیینی بعد از سخنرانی و نوحه‌سرایی برای مستمعان چند صد نفری که از سراسر مشهد خود را به خیابان نخریسی مشهد رسانده بودند، تدارک دیده شده بود.
محوطه روباز کارخانه قدیمی نخریسی نیز محلی بود که این هیئت مذهبی آنجا را برای برگزاری مراسم عزاداری خود انتخاب کرده بود. عزاداران حسینی با رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی برای مقابله با شیوع ویروس کرونا به سوگواری برای شهدای دشت کربلا پرداختند.
هیئت فرهنگی‌مذهبی امیرالمؤمنین (ع) فعالیت خود را از سال ۱۳۷۹ در مشهد آغاز کرده و در کنار برگزاری مناسک مذهبی، برنامه‌های متعدد فرهنگی و هنری را در دستورکار خود قرار داده است.
در ادامه گزارشی از اجرای تعزیه‌خوانی شب عاشورا در این هیئت مذهبی پیش روی شماست.
آه زیر ماسک
محوطه روباز کارخانه نخریسی مشهد با فرش و صندلی آماده نشستن شده است. افراد با فاصله از هم و با ماسک روی صورت اجرای تعزیه را تماشا می‌کنند.
مردی جوان ماسکش را روی صورتش جابه‌جا می‌کند و با دستمال در دستش مدام اشک‌هایش را پاک می‌کند تا اشک‌هایش جلو دیدش را نگیرد و بتواند تعزیه را تماشا کند. مردی دیگر دختربچه‌اش را در آغوش کشیده و به سؤال‌های دخترش درباره اجرای تعزیه پاسخ می‌دهد. پیرزنی تا چشمش به امام‌پوش می‌افتد، چشمانش غرق در اشک می‌شود.
گروه تعزیه‌خوانی تا صحنه‌هایی آشنا را اجرا می‌کند، ناله مردم در فضا پر می‌شود. وداع رباب با علی‌اصغر، شهادت علی‌اصغر، شهادت عبدا... بن‌حسن و دست آخر مقتل، صحنه‌هایی است که با اجرای آن‌ها مستمعان نمی‌توانند جلو اشک چشمشان را بگیرند.
روی صحنه از شدت تأثر چند نفر از اشقیاخوان‌ها شانه‌هایشان از گریه می‌لرزد. شمرخوان هم حتی با بغض اشعارش را می‌خواند و در صحنه اجرای تعزیه کربلا غوغایی به‌پاست.
اشک اشقیا
بعد از پایان مراسم سراغی از اعضای گروه تعزیه‌خوان گرفتیم. گروه نمایش‌های آیینی «عاشقان حرم» به‌سرپرستی جواد همایونی که او را به اسم مرشد همایون می‌شناسند، ۱۰ سال است فعالیت خود را در تعزیه‌خوانی آغاز کرده است. پدربزرگ او، ابراهیم ناجی صدیق خراسانی، پرده‌خوان و نقال بوده و همایونی این هنر را از او به ارث برده است.
همایونی مخالف‌خوان یا اشقیاخوان است و امسال در ۲ ماه محرم و صفر شمرخوانی می‌کند. روز تاسوعا و عاشورا از صبح که همراه با گروهش برای اجرا مهیا شده است تا آخر شب که در هیئت امیرالمؤمنین (ع) روی صحنه رفته‌اند، ۴ مجلس تعزیه‌خوانی کرده‌اند. بعد از اجرا از روی جایگاه که پایین آمد با اینکه هنوز لباس شمر به تنش بود، اشک چشمانش خشک نمی‌شد و با بغض سخن می‌گفت.
او می‌گوید همه این اتفاقات لطف اربابش امام‌حسین (ع) بوده است: «سخت‌ترین کار این است که عاشق امام‌حسین (ع) باشی و در نقش دشمنش روی صحنه بروی». این بازیگر هنرهای نمایشی می‌گوید تصمیم دارد هنر تعزیه‌خوانی را متناسب با عصر کنونی به‌روز کند: «اضافه‌کردن موسیقی و گفتار متن به تعزیه‌خوانی تغییراتی است که از تئاتر به تعزیه‌خوانی آورده‌ایم.»
او می‌گوید پیش‌تر در تعزیه‌خوانی بیشتر بر غربت و مظلومیت شهدای کربلا توجه شده است، اما گروه ما همواره سعی کرده است علاوه بر بیان معصومیت، غربت و مظلومیت ایشان، به بیان شجاعت، وفاداری و ایثار امام‌حسین (ع) و یارانشان نیز بپردازد: «بعضی از اشعار تعزیه را از متون منظوم قدیمی می‌خوانیم، اما تغییراتی که در آن ایجاد کرده‌ایم، نیازمند سرایش شعر‌های تازه‌ای بود که آن‌ها را خودمان سرودیم.»
او و گروهش برای تعزیه‌خوانی هیچ هزینه‌ای از دعوت‌کننده‌ها نمی‌گیرند و برای دل خودشان و شادی سیدالشهدا (ع) این کار را انجام می‌دهند: «اگر فردی دوست داشته باشد برای اجرا به گروه مبلغی پرداخت کند، از او می‌خواهیم وسایل نمایشی برای گروه خریداری کند. ما چکمه، لباس، وسیله‌ای برای صحنه یا گریم را با نذر‌هایی که به گروه می‌دهند می‌خریم.»
مقابله با تحریفات
یکی دیگر از اشقیا‌خوان‌های گروه «عاشقان حرم»، محمد صادقی، مسن‌ترین فرد گروه، است که ۲۰ سال است تعزیه‌خوانی می‌کند. او از ابتدای آغازبه‌کار گروه تعزیه‌خوانی‌شان با آن‌ها همکاری کرده. او شعر هم می‌گوید و به‌گفته خودش هر نقشی در تعزیه به او بدهند، برعهده می‌گیرد. همه نگرانی او در تعزیه‌خوانی تحریفاتی است که در متون منظوم وجود دارد. صادقی که در همه سال‌های فعالیتش سعی کرده با این تحریفات مقابله کند، می‌گوید: «تعزیه از ۴ پایه حدیث، بکا، مقال و خرافات تشکیل‌شده‌است.
متأسفانه خرافات در تعزیه بسیار زیاد شده است و ما برای اینکه از این خرافات دوری کنیم، به متون و مقاتل پناه برده‌ایم. در این چندین سال سعی کردیم خرافات را کنار بگذاریم و بر اساس احادیث و روایات کار را پیش ببریم. همین تغییرات ما را به‌طرف سرودن شعر نیز سوق داده است. «لهوف»، «منتهی‌الآمال»، «در کربلا چه گذشت» و «از مدینه تا مدینه» مجموعه کتاب‌هایی است که ما از آن‌ها برای پایه و اساس اشعارمان بهره برده‌ایم.
امام‌خوانی با دل
امام‌پوش عنوان بازیگری است که در تعزیه به شمایل سیدالشهدا (ع) لباس می‌پوشد. امام‌پوش گروه «عاشقان حرم»، مهدی محمدی، کارشناس‌ارشد هوافضا، است. او تعزیه‌خوانی را از پدربزرگش به ارث برده و از نقش‌های علی‌اصغر، رقیه، عبدا... بن‌حسن، قاسم‌بن‌حسن، علی‌اکبر شروع کرده و چند سال پیش هم شبیه‌خوانی قمربنی‌هاشم را انجام می‌داده است. او چندی است که امام‌پوش شده و ظاهر و باطنش را برای ایفای این نقش تغییر داده است. همه او را آدمی خوش‌اقبال می‌دانند که به شمایل سرور شهیدان، امام‌حسین (ع)، درآمده است: «از لحظه‌ای که لباس می‌پوشم تا زمانی که روی صحنه می‌روم، هر کسی که از کنارم می‌گذرد، به من لطف دارد و از من می‌خواهد برایش دعا کنم. این مهم‌ترین چالشی است که روی صحنه و در هنگام اجرا با خودم دارم. هم باید حواسم به بازی‌ام باشد و هم نمی‌توانم لطف مردم را به خودم فراموش کنم.»
او نزد هنرمندان تئاتری مشهد مانند فرشید تمری و محمد جهانپا آموزش تئاتر دیده است و علاوه بر راه و روش تعزیه‌خوانی، با فوت‌وفن بازیگری تئاتر هم آشناست: «استادانم همواره به من توصیه می‌کنند برای تعزیه‌خوانی، به‌ویژه امام‌خوانی نباید درگیر شیوه و فن شوم. آن‌ها می‌گویند همه‌چیز را به دلم بسپارم و روی صحنه هرچه که قسمت شد، همان را بخوانم. استادانم باور دارند آن حس روی صحنه، چون بازتاب انرژی مستمعان است، بهترین خواهد بود. این را به تجربه دریافتم.»
او که در همه اجراهایش از اربابش عذرخواهی می‌کند می‌گوید: «قطعا هیچ فردی در دنیا مانند سالار شهیدان (ع) نمی‌شود و من هم همواره از ایشان عذرخواهی می‌کنم که به شمایل ایشان درمی‌آیم. قطعا نمی‌توانیم ذره‌ای از آنچه را که بر ایشان در روز عاشورا روا شد، به نمایش بگذاریم، اما به همین عشق‌بازی‌ها دل‌خوشیم.»
روضه مصور
به‌نظر جلال نبی‌پور، مسئول هیئت امیرالمؤمنین (ع)، چند دقیقه نمایش در ذهن مستمعان ماناتر از ساعت‌ها سخنرانی است. او باور دارد با بهره‌مندی از هنری همچون تعزیه‌خوانی می‌توان به سخنرانی‌ها ضریب بیشتری در ذهن مستمعان داد: «تعزیه‌خوانی، هنری سنتی و قدیمی است که در فرهنگ دینی ما بوده است. متأسفانه این سال‌ها از این هنر کمتر بهره برده می‌شود. دوستانم در هیئت امیرالمؤمنین (ع) امسال به این نتیجه رسیدند که برای نخستین‌بار از تعزیه‌خوانی در مراسم محرم بهره ببرند.»
او می‌گوید نمایش برای کودکان و نوجوانان بسیار جذاب است و تعزیه‌خوانی را بیشتر برای تأثیرگذاری بر این رده سنی به برنامه‌های هیئتشان افزوده‌اند: «وقتی سخنران درباره موضوعی در عاشورا سخن می‌گوید، شاید کودکان و نوجوانان چندان درک نکنند، اما وقتی همان موضوع را در نمایش و تعزیه‌خوانی می‌بیند تا آخر عمر در ذهنش حک می‌شود. بزرگ‌سالان هم با آن ارتباط برقرار می‌کنند و مانند روضه‌ای مصور پای آن اشک می‌ریزند و در مصائب سیدالشهدا (ع) و یاران باوفایش سوگواری می‌کنند.»