نزدیک شدن به روز جهانی مبارزه با بی‌سوادی سبب شد تا در سطر‌های پیش‌رو یادی کنیم از نخستین مدرسه‌سازان مشهد که پس از ملا‌ها و ملاباجی‌ها، چراغ علم‌آموزی را در ارض‌اقدس روشن نگاه داشتند.
طوبی اردلان | شهرآرانیوز؛ در محلات قدیم، این ملا‌ها و ملاباجی‌ها بودند که وظیفه قلم به دست نشاندن بچه‌ها و آموختن حروف فارسی را برعهده داشتند. علمی که در خواندن و نوشتن، دانستن برخی اشعار پندآموز سعدی و صدالبته روخوانی و تلفظ قرآن کریم خلاصه می‌شد و به همین سبب به آن سواد قرآنی هم می‌گفتند. اما با تاسیس مدارس نوین، ورق برگشت و بچه‌ها توانستند با ثبت‌نام در آن و نشستن پشت نیمکت کلاس، با علوم روز جهان آشنا شوند و پله‌های علم‌آموزی را یک‌به‌یک بالا بروند. نزدیک شدن به روز جهانی مبارزه با بی‌سوادی سبب شد تا در سطر‌های پیش‌رو یادی کنیم از نخستین مدرسه‌سازان مشهد که پس از ملا‌ها و ملاباجی‌ها، چراغ علم‌آموزی را در ارض‌اقدس روشن نگاه داشتند.
پیش‌گامان مدرسه‌سازی در مشهد
حاج‌اسدا... معرفت خامنه:
حاج‌اسدا... معرفت خامنه از فرهنگ‌دوستان و تجار معروف آذربایجان بود که در روسیه و داغستان به کار تجارت اشتغال داشت. وی پس از اغتشاش‌ها و درگیری‌های روسیه در سال۱۲۷۷ خورشیدی به مشهد مهاجرت کرد و در مجاورت آستان قدس مشغول کسب‌وکار و تجارت شد. او بعد از استقرار در مشهد، به فکر افتاد که با استفاده از تجارت خود، مدرسه‌ای در مشهد بنا کند. این‌گونه شد که مدرسه معرفت مشهد بعد از مدرسه‌ای که رشدیه در مشهد راه‌اندازی کرده‌بود، ساخته شد. این مدرسه نخستین مدرسه مجانی مشهد است.
محمدعلی مدیر
با اینکه نهال مدرسه‌سازی را رشدیه در زمین مشهد کاشت، بسیاری، شیخ‌محمدعلی مدیر را پدر مدارس نوین مشهد می‌شناسند. او در سال ۱۲۷۳ شمسی، نخستین مدرسه شبیه به مدارس نوین را در صحن عتیق آستان قدس رضوی ساخت. این مدرسه شکل و سامان مدارس جدید را نداشت، اما به‌سبب مواد درسی جدیدی که در آن تدریس می‌شد، آن را اولین مدرسه جدید در مشهد نامیده‌اند. شیخ‌محمدعلی مدیر سه سال بعد از انحلال مدرسه همت، یک باب مدرسه چهارکلاسه در محله گندم‌آباد تأسیس کرد.
ادیب‌الممالک
اولین مدرسه به سبک و سیاق مدارس امروزی مشهد را در سال ۱۲۸۰ شمسی، مرحوم ادیب‌الممالک، مدیر روزنامه ادب، تأسیس کرد. محل این مدرسه، بازارچه عیدگاه، تیمچه سرپوشیده بوده است.
میرزامحمددانش بزرگ‌نیا
در سال ۱۲۹۶ شمسی، اولین دبیرستان خصوصی مشهد به نام «دانش» را میرزامحمددانش بزرگ‌نیا تأسیس کرد. این دبیرستان که ابتدا در کوچه شوکت‌الدوله قرار داشت، در سال نخست تحصیلی دارای ۲ کلاس و درمجموع ۳۲ دانش‌آموز بود. با گذشت دو سال از افتتاح نخستین دبیرستان خصوصی در مشهد، به‌علت مشکلات مالی، این دبیرستان، دولتی اعلام شد.
فروغ‌السلطنه آذرخشی
«فروغ‌السلطنه آذرخشی» بانویی است که اولین مدرسه دخترانه را در شهر مشهد بنیان نهاد. این بانو در سال ۱۲۶۰ خورشیدی در روستای ازغند از توابع تربت‌حیدریه متولد شد و به‌همراه خواهرش در مکتب‌خانه‌ها خواندن و نوشتن را فراگرفت.
در مشهد تا دهه سوم زندگیِ فروغ آذرخشی، مدرسه‌ای وجود نداشت، بنابراین او به فکر باز کردن مدرسه و باسواد کردن بچه‌های خود و دیگران افتاد. آذرخشی در ادامه، تصمیمش را با همسرش که رئیس تلگراف‌خانه روسیه در مشهد بود، درمیان گذاشت و پس از چندی با همیاری افرادی، چون حاج‌مرتضی قهرمان‌میرزا متخلص به شکسته، اولین مدرسه دخترانه مشهد را ساخت.
کار ساختمان مدرسه از سال ۱۲۹۰ شمسی شروع شد و تکمیل آن بیش از سه سال طول کشید، با این همه مدرسه او به‌دلیل مخالفت بی‌شمار مردمی که تحصیل برای دختران را بد می‌دانستند، تا مدت‌ها به‌سختی دایر بود.