با نگاهی به تاریخچه ظهور مجازات حبس و حوزه‌های به کارگیری آن، به وضوح می‌توان دریافت که حبس از آن دسته مجازات‌هایی است که از گذشته تا امروز به شکل‌های مختلفی اجرا شده است. در این مسیر، امروز پژوهشگران و علمای حقوقی، جرم شناسی و جامعه شناسی با قاطعیت تمام، دیگر مجازات حبس را به عنوان مجازاتی با هدف اصلاح، بازپروری و توانمندسازی فرد مجرم و خطاکار برای بازگشت به اجتماع و ادامه زندگی درقالب یک فرد عادی، ابزار کافی و مناسبی نمی‌دانند؛ لذا با توجه به اثرات و پیامد‌های سوء و آسیب‌های اجتماعی جبران ناپذیر، برای کاهش تبعات منفی مجازات حبس، بر ضرورت به کارگیری مجازات‌های جایگزین تأکید می‌کنند.
در این میان، اراده قانون گذار مبنی بر حبس زدایی و اعمال مجازات جایگزین حبس، در قانون کاهش مجازات حبس تعزیری مصوب ۲۳ اردیبهشت ۹۹ به چشم می‌خورد. همچنین مجازات‌های جایگزین حبس در فصل نهم قانون مجازات اسلامی، مصوب سال ۱۳۹۲ طی مواد ۶۴ تا ۸۷، ارائه شده است. با توجه به این قوانین مصوب، مجازات‌های جایگزین حبس عبارت است از:
۱- دوره مراقبت: دوره‌ای است که طی آن محکوم به حکم دادگاه و تحت نظارت قاضی اجرای احکام، به انجام یک یا چند مورد از دستور‌های مندرج در تعویق مراقبتی ماده ۴۳ قانون مجازات اسلامی محکوم می‌شود. به عنوان مثال حرفه آموزی یا اشتغال به حرفه‌ای خاص یا اقامت یا عدم اقامت در مکان معین و موارد دیگر. ۲- انجام خدمات عمومی رایگان؛ به عنوان مثال ارائه خدمات رایگان در امور آموزشی، خدماتی، بهداشتی، فنی وحرفه ای، کارگری و کشاورزی. ۳- جزای نقدی ۴- جزای نقدی روزانه ۵- محرومیت از برخی حقوق اجتماعی.
این قانون تبصره‌هایی را نیز شامل می‌شود؛ به طور نمونه طبق تبصره ماده ۶۴ قانون مجازات اسلامی، دادگاه نمی‌تواند به بیش از ۲ نوع از مجازات‌های جایگزین حکم دهد. یا اینکه طبق تبصره الحاقی به ماده ۳۷ قانون مجازات اسلامی، در جرائمی که حداکثر مجازات قانونی آن‌ها بیش از یک سال است، درصورتی که دادگاه حبس را به کمتر از ۹۱ روز تخفیف دهد، به عنوان مجازات جایگزین حبس الزامی است، در غیر این صورت مجازات حبس اجرا می‌شود. همچنین اعمال مجازات‌های جایگزین حبس درمورد جرائم علیه امنیت داخلی یا خارجی کشور اعم از اینکه عمدی باشد یا غیرعمدی، مطابق با ماده ۷۱ قانون مجازات اسلامی، ممنوع است.
درباره معایب اجرای مجازات حبس و مزایای اجرای مجازات‌های جایگزین حبس، نیز به عنوان نمونه می‌توان به این نکات اشاره کرد:
۱- کاهش بازدارندگی و حالت ارعابی مجازات حبس به دلیل استفاده زیاد در موارد غیرضروری و جرائم سبک و غیرعمدی، اکثر افرادی که در زندان هستند، پس از آزادی، دوباره مرتکب جرم می‌شوند و به زندان برمی گردند که نشان از ناکارآمدی بازدارندگی حبس دارد. ۲- تحمیل هزینه‌های سرسام آور و گزاف نگهداری از زندانیان بر نهاد حکومتی و نهایتاً جامعه ۳- صدمات روحی و روانی برای فرد زندانی درنتیجه جداسازی وی از خانواده و جامعه ۴-ایجاد پیشینه منفی در سوابق اجتماعی فرد و مانع شدن در بازگشت عادی فرد به اجتماع و عامه مردم ۵-کاهش اثرات تربیتی و بازپروری به دلیل افزایش بیش از حد و غیرمعقول جمعیت زندانیان ۶-ایجاد زمینه‌هایی برای حرفه‌ای شدن فرد زندانی به دلیل مصاحبت با مرتکبان حرفه‌ای به جرائم مختلف دیگر ۷-بازآموزی جرائم مختلف به دلیل طبقه بندی نشدن مناسب زندانیان و نبود فضای مناسب و کافی برای اسکان آن‌ها ۸-تحمیل اثرات منفی و زیانبار بر خانواده و فرزندان محکوم و تخریب شأن و منزلت اجتماعی آنان که باعث کاهش درآمد خانواده و روی آوردن به مشاغل کاذب، افت تحصیلی فرزندان و رها کردن تحصیل و تبدیل آنان به کودکان کار می‌شود. ۹-ابتلا به مسائل بهداشتی و بیماری‌های واگیردار و شیوع و گسترش آن‌ها از قبیل ایدز، هپاتیت و سایر بیماری‌های عفونی با توجه به شرح یادشده و تجزیه و تحلیل مزایا و معایب قانون فوق به نظر می‌رسد قانون گذار به این نتیجه رسیده است که هرچند در اجرای این قانون با معایبی روبه رو هستیم، مزایای آن و امتیازات حاصل از اجرایش، آن قدر گسترده است که باعث اجرایی شدن این قانون شده است.