فضای مجازی جای خیابان را برای معترضان افغان گرفته است. کاربران شبکه‌های اجتماعی در افغانستان یاد گرفته‌اند که به درستی از این فرصت استفاده کنند و توقعات و خواسته‌های خود را از دولت، طالبان و جامعه جهانی در این فضا مطرح کنند.
به گزارش شهرآرانیوز؛ در شرایطی که آمریکا مطالبات حقوق بشری مردم افغانستان را رها کرده است، اینترنت و فضای مجازی تنها جایی است که جوانان افغانستان می‌توانند در آن آزادانه سخن بگویند و حتی از طالبان انتقاد کنند. نشریه «فارن پالیسی» در گزارشی نوشت: در ماه جولای و در پی ترند شدن هشتگ #اعدام_نکنید در شبکه‌های اجتماعی ایران، مردم کشور همسایه یعنی افغانستان نیز به حمایت از مطالبه مردم ایران پرداختند و حتی پیشنهاد دادند همین کمپین در فضای سیاسی افغانستان نیز تکرار شود. یکی از کاربرانی که این پیشنهاد را مطرح کرده بود، گفت مردم افغانستان باید هشتگ #طالبان_را_برنگردانید را به زبان دری ترند کنند تا جلوی مذاکرات دولت برای صلح با این گروه نظامی را بگیرند.
چند ساعت بعد #اعدام_نکنید به یکی از ترند‌های جهانی توییتر تبدیل شد و عزیز حکیمی استاد برجسته دانشگاه توییت کرد: آیا می‌توانیم به دولت و جامعه بین‌الملل نیز بگوییم طالبان را برنگردانند؟ توییت او که حساب کاربری‌اش در توییتر تا آن زمان غیرفعال بود، به سرعت در شبکه‌های اجتماعی پیچید و طی یک هفته پس از این توییت، بیش از ۱۰۰ هزار توییت با این هشتگ ارسال شد. برخی مردم افغان تصاویر خشنی را از حملات طالبان -به ویژه بمب‌گذاری خودرو‌ها در کابل - توییت کردند.
خواسته مردم این بود که دولت در مذاکرات آتی با طالبان، کوتاه نیاید و به ویژه خواستار حفاظت از آزادی بیان، برابری جنسیتی و دموکراسی شود. یک نفر توییت کرد: وقتی از طالبان صحبت می‌کنیم، نیازی به قدرت کارشناسی، تحلیل و منطق نیست. خاطرات، دردها، ضجه‌ها، خشم و اشک‌های‌مان که هیچ وقت پاک نشده به اندازه صد‌ها کتاب و مقاله می‌توانند توضیح دهند که چرا اعضای طالبان قاتل، جنایتکار و دشمنند و نباید به قدرت بازگردند.
پس از نزدیک به دو دهه جنگ، نسل جدیدی از مردم افغانستان با حس مسوولیت‌پذیری اجتماعی و سیاسی قوی رشد کرده‌اند. اما از آنجا که اعتراض عمومی همچنان در این کشور خطرناک است، این نسل از شبکه‌های اجتماعی برای مشارکت در فعالیت‌های سیاسی استفاده می‌کنند. در جولای ۲۰۱۶ دو بمب‌گذار انتحاری به تظاهرات مردم در کابل حمله کردند. در این حمله، ۸۳ غیرنظامی کشته و بیش از ۲۳۰ تن زخمی شدند. در ژوئن ۲۰۱۷ تظاهرات دیگری در پایتخت برگزار شد و در نتیجه آن هفت معترض ظاهرا با شلیک نیرو‌های امنیتی افغانستان کشته شدند. همچنین در مراسم ختمی که برای معترضان گرفته بودند، سه بمب‌گذاری منجر به کشته شدن ۲۰ غیرنظامی شد.
علی یاور عادلی، عضو اتاق فکر «شبکه تحلیلگران افغانستان» مستقر در کابل می‌گوید: ناامنی در پایتخت افغانستان، حضور در خیابان را از مردم گرفته است. مردم به جای حضور در خیابان تنها می‌توانند دغدغه‌های‌شان را در شبکه‌های اجتماعی مطرح کنند. به همین دلیل مردم به صفحات شبکه‌های اجتماعی پناه آورده‌اند. تحقیقی که اخیرا انجام شد نشان می‌دهد تقریبا ۹۰ درصد خانواده‌های افغانستان دست‌کم یک خط تلفن همراه دارند و حدود ۴۰ درصد از آن‌ها به اینترنت دسترسی دارند. در شرایطی که اعتراضات سنتی تنها برای پاسخگو کردن دولت در قبال شهروندان برگزار می‌شود، هدف از کمپین در شبکه‌های اجتماعی رساندن صدای مردم به مخاطبی بزرگ‌تر است؛ جامعه بین‌الملل.
فرآیند صلح که بسیار کند دنبال می‌شد، چندین ماه به دلیل اختلاف بر سر تبادل زندانی میان دولت افغانستان و طالبان متوقف شده بود. در اوایل ماه جاری میلادی، دولت پس از تشکیل یک شورای مشورتی، تصمیم گرفت باقی زندانیان طالبان را نیز آزاد کند تا به این وسیله باب مذاکره مستقیم با این گروه باز شود. همزمان با برگزاری نخستین دور مذاکرات بین دو طرف در دوحه پایتخت قطر، مردم نگرانند توافق با طالبان باعث شود آزادی‌هایی که طی ۲۰ سال گذشته برای آن جنگیده‌اند، تضعیف شود. مردم عادی افغانستان از شبکه‌های اجتماعی به عنوان مهم‌ترین ابزار موجود برای ابراز نگرانی‌های خود در خصوص فرآیند صلح استفاده می‌کنند.
توافق میان آمریکا و طالبان که در ماه فوریه امضا شد و مقدمه مذاکرات صلح میان گروه‌های افغان را فراهم کرد، آخرین فصل از تاریخچه طولانی مذاکراتی است که تنها منافع ذی‌نفعان را مدنظر قرار می‌دهد و به مطالبات افکار عمومی افغانستان اهمیتی نمی‌دهد. کمپین #طالبان _را _برنگردانید نشان می‌دهد فرآیند صلح نتوانسته به دغدغه‌هایی، چون اولویت بخشیدن به حقوق بشر یا آتش‌بس پایدار با طالبان بپردازد. به گفته حکیمی، مردم احساس می‌کنند از فرآیند صلح کنار گذاشته شده‌اند. آن‌ها از شبکه‌های اجتماعی به عنوان پناهگاه استفاده می‌کنند؛ جایی که می‌توانند حرف بزنند، با یکدیگر ارتباط برقرار کنند و احساس کنند کسی هست که صدای‌شان را بشنود. شبکه‌های اجتماعی مردم را قدرتمند کرده است.
عادلی می‌گوید جامعه بین‌الملل نزدیک به ۷۵ درصد از هزینه‌های دولت را می‌پردازد و به همین دلیل، دولت کابل بیشتر از اینکه در قبال مردم پاسخگو باشد، به اعانه‌دهندگان بین‌المللی جواب پس می‌دهد. تنها اگر کمپین‌های مجازی روی اعانه‌دهندگان بین‌المللی تأثیر بگذارد، مقامات دولت به آن واکنش نشان می‌دهند و پاسخگو می‌شوند. لیلا حیدری، فعال اجتماعی ساکن کابل می‌گوید گاهی توییت‌هایش را از زبان دری به انگلیسی برمی‌گرداند، کاری که می‌تواند اثربخشی کمپین را بالا ببرد. او می‌گوید این کار صدایش را به مدافعان حقوق بشر و دموکراسی می‌رساند. در نوامبر ۲۰۱۹ کمپینی در شبکه‌های اجتماعی در اعتراض به بازداشت دو فعال اجتماعی به راه افتاد. این دو فعال توانسته بودند اسنادی را در خصوص بهره‌برداری جنسی سیستماتیک از دانش‌آموزان پسر در استان لوگر افغانستان جمع‌آوری کنند.
آژانس اطلاعات افغانستان این دو نفر را بازداشت و مجبور به عذرخواهی کرده بود. پس از آنکه سفیر وقت آمریکا در افغانستان این اقدام را بازداشت به سبک شوروی خواند اشرف غنی، رییس‌جمهور افغانستان دستور آزادی آن‌ها را صادر کرد. کمپین‌های شبکه‌های اجتماعی بر گفتمان سیاسی افغانستان نیز تأثیرگذار بوده‌اند.
با پیشرفت مذاکرات مستقیم میان دولت دونالد ترامپ، رییس‌جمهور آمریکا، و گروه طالبان در سال ۲۰۱۹، بسیاری از مردم افغانستان، از جمله دانشجویان، معلمان و کارمندان دولت به کمپین «خط سرخ من» پیوستند و ویدیو‌هایی را به اشتراک گذاشتند که در آن خواستار طرح مطالبات و ارزش‌های مشترک‌شان در مذاکره با طالبان شده بودند.
تمنا، دانشجویی از استان قندهار در ویدیوی خود گفته بود نمی‌خواهد با بازگشت طالبان به قدرت، حق تحصیل خود را از دست بدهد. «من می‌خواهم بیش از این پیشرفت کنم و در آینده به انسانی تبدیل شوم که خود می‌تواند صلح را در سرزمینش برقرار کند.» مردم افغانستان نزدیک به پنج دهه به شیوه‌های مختلف برای دستیابی به صلح فداکاری کرده‌اند، اما چه صلحی؟ تمنا یکی از دخترانی است که می‌خواهد خودش صلح را تعریف کند. در نتیجه این کمپین بود که عبارت «خط قرمز من» وارد ادبیات سیاسی افغانستان شد.
غنی در جمع جوانان افغان در فوریه سال جاری گفت: حفاظت از جمهوری و حقوق شهروندی خطوط قرمز ما به شمار می‌روند. زلمای خلیل‌زاد، فرستاده ویژه آمریکا در امور افغانستان، در گفت‌وگویی با رسانه‌های محلی گفت بازگشت «امارت اسلامی» خط قرمز جامعه بین‌الملل است. با این حال توافقی که خلیل‌زاد اخیرا به آن دست یافت، کاری به این ارزش‌ها ندارد و در عوض مصالح آمریکا و طالبان را مدنظر قرار می‌دهد: خروج نیرو‌های آمریکایی و قطع رابطه طالبان با القاعده. فعالان می‌گویند توافق میان واشنگتن و طالبان نشان می‌دهد توانایی شبکه‌های اجتماعی برای ایجاد تغییر، با محدودیت‌هایی روبرو است. حکیمی می‌گوید: این بیشتر شبیه قرص مسکن است و تاثیر زیادی ندارد. در افغانستان، مکانیسم دیگری برای مشارکت مردم در سیاست و تصمیم‌گیری وجود ندارد.
اما با خروج تدریجی نیرو‌های آمریکا از افغانستان، فرآیند صلح در حال حرکت به سمت فاز بعدی است: مذاکره میان دولت کابل و طالبان. همان قدر که فرآیند صلح امید‌ها را برای پایان جنگ ۱۹ ساله در افغانستان زنده کرد، ترس مردم از بازگشت طالبان به قدرت نیز پابرجاست.
بسیاری از فعالان نگرانند دولت افغانستان و طالبان در این فرآیند بر سر بنیادی‌ترین اصول حقوق بشر مذاکره کنند. دولت کابل نه با یک انتخابات دموکراتیک بلکه از طریق یک توافق تقسیم قدرت تشکیل شده است. احتمال اینکه بار دیگر چنین توافقی میان دولت و طالبان شکل بگیرد، مردم افغانستان را از آینده می‌ترساند. عادلی می‌گوید؛ وقتی توافق سیاسی جای رای مردم را می‌گیرد، انتخابات دیگر بی‌معنی است.
بنابراین مردم افغانستان تلاش می‌کنند از طریق تنها ابزار مستقلی که در اختیار دارند، یعنی شبکه‌های اجتماعی، بر مذاکرات تأثیر بگذارند. عمر صدر، مدرس دانشگاه آمریکایی افغانستان می‌گوید صفحات شبکه‌های اجتماعی به مردم اجازه می‌دهد «صدای جمعی» ایجاد کنند. این صدای جمعی باعث ایجاد فشار می‌شود. حداقل مذاکره‌کنندگان از نگرانی‌های مردم باخبر می‌شوند و دیگر نمی‌توانند آن را نادیده بگیرند.
در یکی از آخرین نمونه‌ها، گروهی از فعالان افغان کمپینی را به نام «چشم‌انداز‌های زنانه» راه‌اندازی کردند تا مطالبات زنان در مذاکرات صلح را مطرح کنند. هر هفته این کمپین روی یکی از حقوق زنان تمرکز می‌کند. اولین توییت این کمپین به این شرح است: «هفته را با #حق_تحصیل_زنان آغاز می‌کنیم. از شما دعوت می‌کنیم به ما بپیوندید.» مردان و زنان افغان به کمپین پیوستند و خواستار دفاع از حق تحصیل زنان در صورت بازگشت طالبان شدند.
مینا رضایی، فعال حقوق زنان در کابل، عکسی را منتشر کرد که در آن پیرمردی در یک منطقه روستایی پوستری را با محتوای دفاع از حق تحصیل در دست گرفته است. وی در توییت خود نوشت: این مردان از جنگ خسته شده‌اند. آن‌ها قربانی شدند؛ اما می‌خواهند فرزندان‌شان تحصیل کنند. اما مردم افغانستان می‌ترسند اگر طالبان که تاکنون تمایلی به مصالحه با دولت از خود نشان نداده به حکومت بازگردد، آزادی بیان در شبکه‌های اجتماعی نیز در دولت آینده محدود شود. حکیمی می‌گوید مردم از طریق شبکه‌های اجتماعی با دولت و طالبان ارتباط برقرار می‌کنند. می‌توانید تصور کنید طالبان اجازه دهد مردم در صفحات اجتماعی از این گروه انتقاد کنند؟
مترجم: هدیه عابدی- روزنامه اعتماد