حفاری پروژه‌های عمرانی، قبرستان‌های قدیمی را از دل خاک در منطقه ثامن مشهد بیرون کشید
نجمه موسوی زاده | شهرآرانیوز؛ شاید الان دیگر جز یک سنگ و نامی که روی آن حک شده است، چیز دیگری از آن‌ها باقی نمانده باشد؛ کسانی که هرکدامشان با خاطراتی آرمیده‌اند، اینکه روزگاری اندوخته‌هایی داشتند و احتمالا بار‌ها شرایط زمانی مختلفی را تجربه کرده‌اند، گاه ترسیده‌اند و گاه خندیده‌اند، برای هر پیش‌آمدی در زندگی‌شان دلیل ساخته‌اند تا کمتر شکست بخورند، کمتر بترسند و کمتر اشتباه کنند؛ اما ناگهان زمانی فرارسید که ذرات خاک را تجربه کردند، بی‌آنکه درست ببینند، لذت ببرند یا به خواسته‌ها و آرزوهایشان دست یابند.... در گذشته نه‌چندان دور هرمحله قبرستان مخصوص به خودش را داشت.
زمانی که وسعت شهر مشهد تنها در گرداگرد حرم مطهر خلاصه می‌شد و چند محله بیشتر وجود نداشت. بیشتر قبرستان‌های آن زمان در محله پایین‌خیابان و در انتهای شهر قرار داشت. ازجمله این قبرستان‌های قدیمی مشهد، قتلگاه بود، اما نکته جالب اینجاست که این قبرستان‌های محلی به‌مرور زمان از بین رفتند و به فضا‌های شهری جدید تبدیل شدند، ولی از آنجا که تاریخ هیچ‌وقت پنهان نمی‌ماند و سر از خاک بیرون می‌آورد، این‌بار هم در حفاری‌های اخیر شهرداری منطقه ثامن، نشانه‌هایی از گورستان‌های قدیمی پیدا شده است. به همین بهانه نیم‌نگاهی به قبرستان‌های قدیمی منطقه در این گزارش خواهیم داشت.
استخوان‌های کشف‌شده
علیزاده، رئیس ناحیه ۲ شهرداری منطقه ثامن، با اشاره به اینکه شهرداری و دیگر سازمان‌های خدماتی برای اجرای پروژه‌های عمرانی و خدمت‌رسانی در برخی از نقاط شهر اقدام به حفاری می‌کنند، اظهار کرد: در حفاری‌هایی که شرکت برق در تقاطع شهید گمنام انجام داده، در عمق ده‌متری استخوان‌ها و جمجمه‌هایی پیدا شده است که مطابق شواهد نشان از وجود قبرستانی قدیمی در این مکان می‌دهد.
وی ادامه داد: در میدان بیت‌المقدس و عیدگاه نیز شهرداری منطقه حفاری‌هایی برای فعالیت‌های عمرانی انجام داد که در این حفاری‌ها استخوان‌هایی که به مرز پوسیدگی رسیده بود، کشف شد. به گفته قدیمی‌های ساکن این محله و آن‌طور که تاریخ نیز نشان می‌دهد، قبرستانی محلی در این مکان وجود داشته است.
رئیس ناحیه ۲ شهرداری منطقه ثامن با اشاره به پروژه شهید شوشتری که چندسال پیش اجرایی شده است، بیان کرد: قبرستان میر در شوشتری ۷ نیز یکی از قبرستان‌های قدیمی منطقه است، البته دور از ذهن نیست که در منطقه ثامن چنین قبرستان‌های کوچک محلی وجود داشته باشد. چون در گذشته بیشتر افراد اطراف حرم مطهر ساکن بودند و قبرستان‌ها محدود به همین محلات می‌شد.
علیزاده خاطرنشان کرد: تعدادی از قبرستان‌های قدیمی منطقه که اکنون به فضا‌های شهری جدید همچون باغ رضوان تبدیل شده‌اند یا جای آن‌ها را مغازه‌ها و... گرفته‌اند، نام و نشانی در تاریخ از آن‌ها باقی مانده است، مانند قتلگاه، خردو، میر، عیدگاه و...، اما با توجه به تراکم جمعیتی در یک قرن پیش در پیرامون حرم مطهر هنوز هم ممکن است قبرستان‌های کوچک محلی وجود داشته باشد که ردپایی از آن‌ها حتی در تاریخ قید نشده است و با همین حفاری‌ها هویت خود را دوباره نشان دهند.
قبرستانی که به باغ تبدیل شد
ناظران‌پور یکی از قدیمی‌های محله عیدگاه است که کوچه‌پس‌کوچه‌های پایین‌خیابان را مثل کف دست می‌شناسد و از وجود قبرستانی در پایین‌خیابان و محله عیدگاه خبر می‌دهد و می‌گوید: شهر بسیار کوچک و محدود به ۲ محله بالاخیابان و پایین‌خیابان می‌شد. کال قره‌خان از بالای شهر وارد می‌شد و بعد از گذشتن از خیابان رازی کنونی به پایین‌خیابان می‌رسید و سپس از دروازه شهر خارج می‌شد. از این قسمت شهر مردم به شهر تهران می‌رفتند و درست دست راست این مسیر قبرستانی وجود داشت که به آن قبرستان پایین‌خیابان می‌گفتند. قبرستان بزرگی بود و درختان سربه‌فلک‌کشیده توت در آن خودنمایی می‌کرد.
وی این‌گونه پی حرفش را می‌گیرد: شاخ‌وبرگ درختان در تابستان علاوه بر اینکه سایه‌هایی برای زائران اهل قبور ایجاد می‌کرد، در فصل توت‌خوری مملو از توت بود و سنگینی این درختان باعث شکستن برخی از شاخه‌هایشان می‌شد. این قبرستان اکنون از بین رفته است و دیگر هیچ نشانه‌ای از آن وجود ندارد و به پارک وحدت تبدیل شده است.
ناظران‌پور اشاره‌ای هم به قبرستان عیدگاه می‌کند و می‌افزاید: سال‌ها پیش سیل شدیدی آمد، به‌طوری‌که بیشتر عیدگاه را آب برد و آن زمان بود که شهرستانی، شهردار وقت، به فکر ایجاد خندقی دور شهر افتاد. قبرستان عیدگاه در اولین کوچه این محله قرار داشت و با همین سیل بود که رفته‌رفته خراب شد و اثری از آن نماند. وی همچنین گریزی به محله باغ‌حسن‌خان می‌زند و می‌گوید: زمان قاجار تمام مکانی که باغ‌حسن‌خان گفته می‌شود، قبرستان بود. چندسالی که گذشت، فردی به نام حسن‌خان این قبرستان تقریبا متروکه را خرید و آن را به باغ تبدیل کرد. بعد از گذشت سال‌ها اداره فرهنگ آن زمان این باغ را خرید و مدرسه‌ای در این باغ به نام مدرسه پهلوی ساخته شد و من تحصیلات دوران ابتدایی را در همین مدرسه گذراندم.
انبوه بی‌شمار قبر‌های بی‌نام‌ونشان
رضا کامرانی ۷۳ ساله یکی از قدیمی‌های محله طبرسی است که در این محله به دنیا آمده و بزرگ شده است. او درباره کودکی‌هایش و صحبت‌های پدرش درباره قبرستان‌های قدیمی، این‌گونه روایت می‌کند: در گذشته از کوچه سیابون تا حرم همه‌اش قبرستان بوده است. من ندیده‌ام، ولی پدرم می‌گفت این قبرستان را به نام قتلگاه می‌شناختند و زمانی که بچه بوده در این قبرستان بازی می‌کرده است.
وی ادامه می‌دهد: اینکه چرا قتلگاه نام‌گذاری شده، به‌دلیل حمله مغول‌ها بوده است. آن‌طور که شنیده‌ام، در این حمله سیلابی از خون و اجسادی که بر روی هم افتاده بود، ایجاد شده بود. همه این افراد را در کنار هم با انبوه بی‌شماری از قبر‌های بی‌نام و نشان دفن کرده‌اند. این کشتار باعث شد تا اسم این گورستان از غسلگاه به قتلگاه تغییر پیدا کند.
کامرانی درباره علت نام‌گذاری غسلگاه در گذشته نیز بیان می‌کند: آن‌طور که از پدران و اجدادمان شنیده‌ایم، به‌دلیل غسل دادن حضرت‌رضا (ع) پس از شهادت در این محدوده، این مکان غسلگاه نامیده می‌شده است، البته برخی دیگر از اهالی قدیمی محله می‌گویند زمین غسلگاه را حضرت‌رضا (ع) از محل اجرت کتابت قرآن کریم خریدند و وقف قبور مؤمنان کردند و به همین سبب به این نام شناخته می‌شود.
قبرستان خردو
مدامی، یکی دیگر از قدیمی‌های محله پایین‌خیابان که ۸۵ سال سن دارد، در ارتباط با قبرستان‌های قدیمی منطقه می‌گوید: قبرستان پایین‌خیابان در محل فعلی زیرگذر پنجراه پایین‌خیابان و آتش‌نشانی بود که تا اوایل دهه ۴۰ نیز هنوز کفن و دفن در آن انجام می‌شد، اما بعد‌ها این مکان متروکه شد و از بین رفت.
وی اشاره‌ای به قبرستان خردو می‌کند و می‌گوید: در گویش مشهدی به چیز‌های کوچک «خردو» گفته می‌شود. قبرستان کوچکی در محله نوغان وجود داشت که مشهدی‌های قدیم به آن قبرستان خردو می‌گفتند. این قبرستان در نزدیکی محل زندگی غربتی‌ها، آهنگر‌ها و افرادی بود که ساکن کوچه سیابون بودند، به‌طوری‌که اگر از کوچه تنگه که در انتهای کوچه سیابون قرار داشت، می‌گذشتید، به قبرستان خردو می‌رسیدید و از قبرستان که رد می‌شدید، می‌توانستید به محله نوغان و خیابان طبرسی بروید.
او خاطرنشان می‌کند: این قبرستان تا سال‌ها محل دفن اهالی محله نوغان بود، اما در سال‌های ۱۳۴۵ یا ۱۳۴۶ تخریب شد.
صحت یا رد کشف استخوان‌ها با قبرستان‌های قدیمی
صحبت‌های مسئول ناحیه ۲ شهرداری منطقه ثامن مبنی بر کشف استخوان و جمجمه‌های جدید در حفاری‌هایی که برای فعالیت‌های عمرانی در ۲ نقطه عیدگاه و تقاطع شهید گمنام داشتند، باعث شد تا علاوه بر صحبت‌هایی که با اهالی قدیمی این محلات داشتیم، با سیده نادره سیدی، نویسنده کتاب گورستان‌های شهر مشهد و نامداران مدفون در آن‌ها، نیز گفتگو کنیم که نزدیک به ۱۵ سال پیش با تحقیق و استفاده از کتب مختلف، این کتاب را که به تاریخ مشهد بازمی‌گردد، جمع‌آوری و به رشته تحریر درآورده است. صحبت‌های ما در این زمینه صحت گفته‌های علیزاده را ثابت می‌کرد که در این ۲ نقطه در گذشته ۲ قبرستان به نام‌های محلی عیدگاه و نوغان وجود داشته است.
سیدی با اشاره به اینکه قبرستان‌های قدیمی از نظر تعیین محدوده مسکونی شهر در قدیم مورد توجه است، می‌گوید: تا اواخر قاجاریه دفن در گورستان محلات معمول بود، اما بعد از مشروطه و ایجاد بلدیه و تشکیلات اداری، دفن مردگان در محلات شهر منسوخ و به گورستان‌های عمومی تازه‌احداث بیرون شهر
منتقل شد.
وی می‌افزاید: بیشتر بوستان‌های قدیمی مشهد در سالیان گذشته گورستان بوده و محله پایین‌خیابان جزو محله‌هایی است که چندین قبرستان قدیمی در آن وجود داشته است و امروز دیگر نشانی از آن‌ها جز همین بوستان‌ها به چشم نمی‌خورد، البته برخی از آن‌ها مانند گنبد خشتی یا پیرپالان‌دوز به‌صورت مقبره در شهر ردپای خود را حفظ کرده‌اند.
قتلگاه یا غسلگاه
نویسنده کتاب گورستان‌های شهر مشهد ادامه می‌دهد: در محلات مشهد قبرستان و در کنار آن غسالخانه‌ای نیز وجود داشته است. یکی از بزرگ‌ترین گورستان‌های مشهد «قتلگاه» یا «غسلگاه» بوده که سابقه‌ای ۱۲۰۰ ساله دارد و نام بعدی آن باغ رضوان است. محل این گورستان در شمال حرم مطهر رضوی است. پس از قتل عام مردم مشهد توسط لشکریان عبدالمؤمن‌خان ازبک در سال ۹۹۷ قمری و دفن اجساد آن‌ها در این گورستان به نام قتلگاه شهرت یافته است.
سیدی تصریح می‌کند: این گورستان بعد از احداث فلکه پیرامون حرم در سال ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۲ و خیابان طبرسی تسطیح شد و سال‌ها بعد در بخشی از آن صحنی به نام رضوان احداث شد که در مشهد به باغ رضوان شهرت یافته است. به همین دلیل قدمت آن حدود ۱۲۰۰ سال یا دست‌کم از زمان دفن شیخ طبرسی، حدود ۸۰۰ سال است.
وی یادآور شد: باغ رضوان در فلکه شمالی بین کوچه تکیه حاج‌آقاجان و خیابان طبرسی در سال ۱۳۱۰ ساخته شد. گورستان مهم قتلگاه که بسیار وسعت و قدمت داشته است، در محل این باغ و قسمتی از خیابان فلکه شمالی واقع بود. باغ رضوان در طرح توسعه حریم حرم حضرت رضا (ع) تخریب شد و مقبره شیخ طبرسی با تزریق بتون در اطراف آن، جابه‌جا شد و بنای جدیدی برای آن در فضای شمالی حرم و ابتدای خیابان طبرسی احداث شد.
در گورستان قتلگاه نامداران بسیاری، چون شیخ طبرسی، شرف‌الدین‌ابوطاهر قمی وزیر (مدفون در قرن ششم هجری)، سید فخرالدین (مشهور به قبرسبز، مدفون در قرن هشتم)، علی‌شاه افشار (برادرزاده و جانشین نادرشاه، مدفون در قرن دوازدهم)، آیت‌ا... فقیه سبزواری، فاضل بسطامی (در سده اخیر) و سید احمد کبیر (از اصحاب کبار حضرت رضا (ع)) مدفون شده‌اند.
گورستان عیدگاه
سیدی با بیان اینکه محله عیدگاه یکی از ۶ محله بزرگ مشهد و واقع در شرق محله سرشور و غرب محله پایین‌خیابان بوده است، بیان می‌کند: عیدگاه یکی از دروازه‌های شهر بوده که گورستان خاص خود را داشته و تا اوایل قرن خورشیدی حاضر در آن خاک‌سپاری انجام می‌شده است. این گورستان با احداث خیابان امام رضا (ع) کنونی در سال ۱۳۱۱ تسطیح و تبدیل به میدان فردوسی شد که در میان مردم به نام فلکه آب شناخته می‌شود. البته کوچه گورستان عیدگاه هنوز وجود دارد و به‌صورت خیابان باریکی است که به بازارچه و پارک عیدگاه منتهی می‌شود.
جالب است بدانید که نویسنده «فردوس‌التواریخ» علت نام‌گذاری این گورستان به عیدگاه (قسمت شمالی قبرستان قتلگاه) را چنین آورده است: «چون عبدالمؤمن‌خان ازبک فرمان قتل‌عام داد، ابتدا از محله نوغان شروع به کشتار کردند. زنان و مردانی که جان سالم به در برده بودند، در اطراف او جمع شدند و به ناله و فریاد برآمدند و حضرت‌رضا (ع) را واسطه کردند که ما را ببخش. عبدالمؤمن‌خان ازبک دست از کشتار کشید؛ بنابراین محلی را که کشتار آغاز شده بود، قتلگاه و محلی را که کشتار متوقف شد، عیدگاه نامیدند و به شکرانه آن نماز خواندند.»
اصلی‌ترین گورستان شهر
وی همچنین درباره گورستان پایین‌خیابان می‌گوید: این گورستان ظاهرا گورستان اصلی محله فقیرنشین، اما پرجمعیت پایین‌خیابان بوده و در بیرون دروازه پایین‌خیابان قرار داشته و تا قبل از احداث و افتتاح گورستان گلشور، اصلی‌ترین گورستان عمومی شهر مشهد محسوب می‌شده است.
نادره سیدی تصریح می‌کند: در نقشه‌ای که از شهر مشهد در سال ۱۲۷۴ قمری تهیه شد، تنها ۳ گورستان مشخص است که یکی در نزدیکی حرم و همان گورستان قتلگاه و دیگری در جوار دروازه پایین‌خیابان یعنی همین گورستان بوده است و آن‌طور که اسناد تاریخی نشان می‌دهد، کشته‌شدگان واقعه گوهرشاد هم در همین گورستان دفن شده‌اند.
قبرستان میر
میرزا تقی‌الدین رضوی طبق وقف‌نامه‌ای که در حرم مطهر نگهداری می‌شود، واقف قبرستان میر است. او نخستین فرزند محمدباقر رضوی بود که اصالت قزوینی داشت. البته او در بین ۴فرزند محمدباقر خیرترین نیز بود که قبرستان میر را به یادگار گذاشت. با فوت پدر، تقی‌الدین سمت تولیت آستان قدس را از شاه‌سلطان حسین قبول کرد و متولی مشهد شد. از همان زمان لقب شاه را گرفت، اما هیچ‌وقت شاهانه زندگی نکرد و تا آخر عمر زیلونشین بوده است. به علت همین پرهیزکاری بود که تقی‌الدین شروع کرد به وقف بخشی از زمین‌هایش در مشهد.
یکی از این وقف‌ها در سال۱۰۸۵ در قالب زمینی برای قبرستان بود. قبرستانی که پدر و پدربزرگش هم در آن دفن شده بودند. این قبرستان رو به قبله بود و میر‌های مشهد هم می‌توانستند مرده‌هایش را در همین قبرستان دفن کنند. تقی‌الدین با وجود متولی بودن و داشتن جای قبر در حرم، وصیت کرد تا در همین قبرستان به خاک سپرده شود. بعد از مرگ و خاک‌سپاری او در قبرستان وقفی خودش، مردم نام آنجا را که قبل از آن به‌نام کوصومعه شناخته می‌شد، قبر میر می‌گذارند، یعنی جایی که میر دفن شده است.
سیدی با اشاره به اینکه گورستان میر در شمال‌شرقی حرم مطهر و شرق محله نوغان قرار داشته و یکی از گورستان‌های مهم محله بوده است، اظهار می‌کند: به‌دلیل دفن شخصی به نام میرعلی آمویه، این محل به گورستان میر و قبر میر شهرت یافته است و تا سال ۱۳۱۹ دایر و برجا بود، اما بعد از تسطیح و تبدیل به فضای آموزشی به نام مدرسه قبرمیر شد.
وی خاطرنشان می‌کند: گورستان میر دارای غسالخانه نیز بوده که در پشت مدرسه میر قرار داشته است و سنگ قبر عالم ربانی مولوی با تاریخ ۱۳۰۹ قمری در قبرستان میر موجود بوده است. البته، چون قبر میر و گورستان مجاور آن محلی محترم به شمار می‌رفت، در قرون گذشته بزرگان دیگری از اهالی مشهد نیز در آن دفن شده‌اند.
گنبد خشتی
نویسنده کتاب گورستان‌های شهر مشهد با اشاره به اینکه بنای ۲ قبرستان گنبد خشتی و پیرپالان‌دوز هنوز هم در شهر باقی مانده و برخلاف دیگر قبرستان‌ها رد و نشان آن‌ها از بین نرفته است، تصریح می‌کند: محله نوغان به‌جز قبر میر، گورستان تاریخی مهم دیگری نیز داشته که تنها یک مقبره از آن باقی مانده است و بنای مشهور گنبد خشتی در قلب محله نوغان و در ضلع شرقی میدان طبرسی داخل کوچه‌ای با نام گنبد خشتی در ابتدای خیابان طبرسی واقع شده است. وی می‌افزاید: مقبره امیرغیاث الدین محمد سنگ قبر اصیل و نفیسی دارد که نشان می‌دهد وی نسل هجدهم حضرت موسی‌بن‌جعفر (ع) است.
مقبره پیرپالان‌دوز
سیدی اشاره‌ای هم به مقبره مشهور پیرپالان‌دوز می‌کند و می‌افزاید: این مقبره در ابتدای پایین‌خیابان و حاشیه کوچه شور پیشین واقع است.
این مقبره متعلق به یکی از شیوخ صوفیه و عرفای شیعه‌مذهب ذهبیه به نام شیخ محمدالمقتدی کارندهی است. وی یادآور می‌شود: به اعتقاد مردم مشهد، شیخ محمد از طریق پالان‌دوزی یا پاره‌دوزی امرار معاش می‌کرده و دارای کراماتی بوده است. به همین سبب نیز به مدفن او احترام می‌گذارند و بنای اولیه آن در زمان سلطنت پدر شاه‌عباس در سال ۹۸۵ قمری ساخته شده است و از قدیمی‌ترین زیارتگاه‌های عرفانی شهر به شمار می‌رود که در جریان توسعه حرم مطهر پس از انقلاب تخریب و بازسازی شد.