بررسی خیابان ارگ مشهد در سه قاب

حمیده صفائی | شهرآرانیوز؛ بافت‌ها و محلات قدیمی و تاریخی، ثروت‌های هویتی و فرهنگی ما هستند که نمی‌توان ارزش آن‌ها را محاسبه کرد و تنها می‌توان با حفظ و نگهداری، آن‌ها را برای نسل‌های آینده باقی گذاشت.
با تخریب این بافت‌ها در سال‌های گذشته هویت گمشده زندگی ما کم‌کم خودش را نشان داد و ما را به سمتی برد که به دنبال آن باشیم و هر طور شده نشانی از گذشته پیدا کنیم. اهمیت این موضوع سبب شد تا برخی به دنبال این هویت گمشده باشند. تا با پیدا کردن هویت شهر، هویت خودشان را پیدا کنند.

 

گروه «چهارسوی مشهد» یکی از همان گروه‌هایی است که این روز‌ها در جست‌وجوی هویت گمشده مشهد در چهارسویه شناسایی مفاخر، بنا‌ها و گذر‌های خاطره، رویداد‌ها و آیین‌ها فعالیت می‌کند و با تحقیق و پژوهش تلاش دارد گامی مؤثر در زنده نگه داشتن تاریخ شهر داشته باشد. این گروه در هفته فرهنگی خیابان ارگ با حضور عده محدودی از جامعه‌شناسان، شهرسازان، معماران، هنرمندان و ... با رعایت تمام نکات بهداشتی تور خیابان ارگ را به راه انداختند تا با حضور رضا سلیمان نوری، نویسنده کتاب خیابان ارگ، نگاهی متفاوت‌تر از همیشه به این خیابان و رویداد‌های آن داشته باشند.

برنامه‌ای که علاوه بر بازدید میدانی از خیابان ارگ به تجزیه و تحلیل هویت آن و رویداد‌های پیرامونی این محله پرداخت. افزون بر این بازدید برنامه زنده اینستاگرامی با حضور سیدمحمد بهشتی، عضو شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری، با موضوع نقش روایت‌های شهری در حس تعلق به شهر با نگاهی به خیابان ارگ نیز در هفته ارگ برگزار شد.

بازدیدکنندگان در فرهنگ‌سرای بهشت گرد هم جمع شدند تا در ابتدا توضیحی درباره کلیات و تاریخچه خیابان ارگ بشنوند. نویسنده کتاب خیابان ارگ مشهد در ابتدا گفت: اهمیت خیابان ارگ مشهد به این دلیل است که فاصله ۲ کیلومتری آن به اندازه ۱۸ کیلومتر خیابان ولیعصر تهران خاطره دارد. این خیابان در دوران خودش رویکرد جدیدی در شهرسازی مشهد بوده است و با احیا می‌تواند مقصدی برای گردشگران باشد.

رضا سلیمان نوری با اشاره به وجود بیشترین آثار ثبتی ایران در این خیابان یادآور شد: خیابانی با صد سال قدمت و هزاران قصه اهمیت ویژه‌ای دارد. به همین دلیل مشهدپژوهان و آنان که دغدغه شهر مشهد را دارند سعی می‌کنند این خیابان را از حالت سکون در آورده و مانند گذشته فعال کنند. خیابان ارگ گذر هنر، سینما و تئاتر مشهد بوده است.

این مشهدپژوه با اشاره به این موضوع که مسیر خیابان ارگ در سه روایت از میدان شهدا تا میدان ده دی، از ایستگاه سراب تا میدان ده دی و از چهارطبقه تا میدان ده دی تعریف می‌شود، بیان کرد: اگر بخواهیم از گذشته ارگ، سخن بگویم باید مسیرمان را از کوچه باغ‌عنبر آغاز کنیم که اکنون در مسیر ارگ قرار نمی‌گیرد؛ اما پایه خیابان ارگ در بافت صفوی مشهد است. این کوچه آن زمان آخرین مکان مسکونی شهر بوده است و در امتداد آن وقتی باغ‌ها تکه تکه می‌شوند، از سمت راست به کوچه کوچکی راه پیدا می‌کند که مسجد حوض لقمان کنونی در آنجاست. در آن زمان این مسجد مجموعه‌ای بود شامل آب انبار، مسجد و قبرستان. ادامه کوچه، فرعی کوچکی به موازات باغ‌ها ایجاد شد که همان ابتدای خیابان امام خمینی فعلی است و بعد‌ها در طرح توسعه شهری مشهد، مسیر قنات سراب شد.

وی در پاسخ به سؤال حاضران در جلسه که ارگ مشهد در کدام قسمت از این خیابان قرار داشت و در دوره‌های مختلف چه اتفاقی برای آن افتاده است توضیح داد: اولین بنای ارگ مشهد مجموعه‌ای است که ابتدا در دوران محمود سیستانی روبه‌روی باغ ملی احداث و پس از سال‌ها با گذشت زمان و با تغییرات حکومت کم‌کم تخریب شد. دومین بنای ارگ در دوران حاکمیت سالار بر مشهد (آخر دوره فتحعلی شاه و آغاز حکومت محمدشاه) احداث و مجموعه‌ای به آن اضافه شد. بعد از آن در دوران ناصرالدین شاه، قهرمان میرزا سومین بنای ارگ را در این مجموعه ساخت. بعد از دوره ناصری بنای ارگ رها و اندرونی آن تخریب شد و تنها ارکان بیرونی ارگ بازسازی شده است. این تخریب‌ها در طول سال‌ها سبب شد تا در آن محدوده میدانگاهی ایجاد شود که مدتی نقش میدان اعدام را داشت. پس از تخریب ارگ حکومتی به دلیل تغییر حکام و رفت‌وآمد آن‌ها به مشهد، دیگر فرصت ساخت‌وساز آنجا نبود و حکامی که به مشهد می‌آمدند در مکان فعلی استانداری (ساختمان قدیمی‌اش که تخریب شده) مستقر شدند.

سلیمان نوری با اشاره به تغییر و تحولات شهرسازی در دوره پهلوی اول بیان کرد: در دوران پهلوی اول قرار بر تغییر و گسترده شدن شهر‌ها شد. در این بین شهر مشهد به دلیل وجود بارگاه منور رضوی استثنا بود. این شهر حول محور حرم مطهر رضوی ساخته شده و در آن زمان دو خیابان بالاخیابان و پایین خیابان داشت که با تغییر و تحولات انجام شده دو خیابان طبرسی و فردوسی که دومی بعد‌ها امام رضا (ع) نامیده شد، به آن اضافه شد. پس از مدتی اولین سینمای مشهد در فلکه بیهقی (میدان بیت‌المقدس) ایجاد شد؛ اما نزدیک بودن آن به حرم مطهر سبب شد تا کمتر از یک سال جمع شود. پس از مدتی حکومت وقت متوجه شد در اطراف حرم امام رضا (ع) که محدوده مذهبی است، نمی‌تواند کار غیرمذهبی انجام دهد، برای همین به موازات خیابان فردوسی خیابانی با نام پهلوی (امام خمینی) از میدان شهدا تا دروازه قدیم مشهد (میدان ده‌دی) به مرور زمان در سال‌های ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۳ احداث شد.

این روزنامه‌نگار درباره این خیابان توضیح داد: در ابتدای احداث خیابان امام خمینی به دلیل پهنای کنسولگری بریتانیا این خیابان فقط یک لاین سمت باغ ملی داشت که پس از عقب‌نشینی آن خیابان دوطرفه و به شکل کنونی درآمد. آغاز این خیابان به همت اسدی بود و پاکروان آن را به پایان رساند.

سلیمان نوری درباره بنا‌های تاریخی در حد فاصل میدان شهدا تا باغ ملی یادآور شد: همه شما در این مسیر کلاه فرنگی مطب دکتر ضیایی در چهارراه خسروی را دیده‌اید که نشان از قدمت این بنا می‌دهد. ساختمان شهرداری مشهد نیز ساختمان پر ماجرایی است که طرح، ساخت، توقف ساخت اضافه شدن‌ها و کم شدن‌هایش شنیدنی است. بنای دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد، دبیرستان دکتر شریعتی فعلی و شاه‌رضای سابق است که در گذشته اداره کل آموزش و پرورش را هم شامل می‌شد. آن طرف خیابان هم خانه خان منش است که این روز‌ها در نزد مشهدی‌ها با نام فروشگاه سفال شناخته می‌شود. در خانه خان‌منش نخستین درمانگاه خصوصی مشهد با سه تخت فعالیتش را آغاز کرده است. از دیگر آثار قدیم خیابان ارگ می‌توان به یکی از اولین پاساژ‌های مشهد یعنی پاساژ امینی اشاره کرد که اکنون به عنوان پاساژ قاب فروش‌ها شناخته می‌شود.

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان همچنین با اشاره به ساختمان اداره فرهنگ یا همان چهارطبقه خاطرات آن روز‌ها را مرور کرد و گفت: قدیمی‌ها به خاطر دارند زیر اداره فرهنگ تعدادی مغازه از جمله داروخانه، قصابی، فرش‌فروشی و... بود. دو دربند مغازه فرش فروشی متعلق پدر عبدا... هنری هم بود که بعد از تصادف خانه‌نشین شد و سنگ بنای مجموعه فیاض بخش را پایه‌گذاری کرد.
نویسنده کتاب خیابان ارگ مشهد با بیان این موضوع که بیشتر مشهدی‌ها درباره سینما‌های خیابان ارگ شنیده‌اند توضیح داد: علاوه بر سینما‌ها در این خیابان کافه داش آقا، نخستین بیلیارد مشهد، دفتر وکس یا مجموعه فرهنگی شوروی، چلوکبابی امید، اغذیه سلیقه، قنادی لاله‌زار و قنادی لاله‌زار نو، نخستین ساختمان دادگستری و پزشک قانونی مشهد احداث شده بود.

بعد از فرهنگ‌سرای بهشت بازدیدکنندگان به خیابان ارگ می‌آیند و در باغ ملی می‌ایستند تا توضیحات دیگر را درباره این مکان تاریخی و تنها فضای سبز موجود در این خیابان بشنوند.باغ ملی جزو مجموعه پارک‌های مدرن ایران محسوب می‌شد. سلیمان نوری با اشاره به این موضوع درباره تاریخچه باغ ملی گفت: زمین باغ ملی متعلق به حاج محمدکاظم ملک التجار پدر حاج حسین ملک بود که در دوران مظفرالدین شاه باغ شد. این باغ محل برگزاری برنامه‌های فرهنگی و تفریحی برای مردم بود، در آن زمان اتاق بازرگانی و میهمان‌سرای ارتش هم جزو باغ ملی بود. در واقع این خیابان تا سال ۱۳۵۰ فضای گشت و گذار روشنفکران و مدعیان روشنفکر مشهدی بود.

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان با تأکید بر وجود بلوکه تاریخی در خیابان ارگ بیان کرد: حدفاصل منسوجات یکتا تا هتل پارس فضای تاریخی داریم که در این سال‌ها همچنان هویت خودش را تا حدودی حفظ کرده است.

سلیمان نوری با اشاره به مغازه‌های هویتی و قدیمی منسوجات یکتا و طبقه بالای آن که مطب دکتر اسکندری بوده است، گفت: اولین دفتر بیمه ایران در خراسان، سوپر تک اولین سوپر مشهد، داروخانه قدیمی دکتر میردامادی، یکی از اولین صرافی‌های شهر، کافه قنادی، هتل پارس، اغذیه نوشین، اولین دفتر رادیو مشهد و اولین دفتر روزنامه آفتاب شرق مجموعه به هم چسبیده‌ای در این بلوکه هستند که در بین این آثار ذکر شده ۲ اثر ثبت شده هتل پارس و مطب دکتر اسکندری وجود دارد.
وی در ادامه با اشاره به کنسولگری پاکستان توضیح داد: این کنسولگری قدیمی‌ترین ساختمان ارگ و جزو ۵ ساختمان قدیمی مشهد است. این ساختمان ۱۲۵ سال قدمت دارد، در این ساختمان موزه، باغ، سردیس اقبال لاهوری و تنها قبر موجود در خیابان امام خمینی که متعلق به همسر کنسول چهارم بریتانیا در مشهد بود از آثار هویتی محسوب می‌شوند.

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان درباره دو اثر تاریخی کشف شده در زیرزمین این خیابان هم بیان کرد: یکی از این آثار روبه‌روی هلال احمر تونلی به طول ۲۵۰ متر، عرض ۶ متر و ارتفاع ۳ متر است. پیش‌بینی می‌شود این تونل تا استانداری یا خارج از شهر امتداد داشته باشد. در دیواره‌های آن تعدادی سنگ قبر از دوران صفوی کشف شده و آثار آن نشان می‌دهد این تونل مربوط به اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی است. اثر دوم مدفون شده در این خیابان حمام و آب‌انبار دوره قاجاری است که جلوی پاساژ محدثی در زیرزمین مدفون شده است. قرار بود یکی از واحد‌های پاساژ خریداری شود و راهی برای ورود به آن ایجاد شود؛ اما توافق لازم بین میراث فرهنگی و مالک پاساژ محقق نشد و این اثر هم در زیر زمین مدفون شد.

وی با اشاره به حضور ادیان دیگر در این خیابان توضیح داد: کلیسای ارامنه در میدان ده دی و کلیسای انجیلی پشت باغ ملی بود که بعد از تسخیر لانه جاسوسی با توجه به اقدامات این فرقه کلیسای انجیلی بسته شد. البته تا اوایل دهه نود آرم صلیب روی مجموعه‌شان باقی مانده بود؛ اما کلیسای میدان ده‌دی همچنان باقی است.

آخرین ایستگاه مقابل خانه ملک بود. در این مکان سلیمان نوری با اشاره به سالروز فوت حاج حسین ملک در چهارم مرداد ماه بیان کرد: اخوان ملک سه برادر به نام‌های حسین، حسن و محمدحسین ملک بودند. حسین ملک پسر اول خانواده در کودکی فوت می‌کند که پدر به یاد او، محمدحسین را با نام حسین صدا می‌زند. حاج محمدکاظم ملک التجار ثروتش را بین دو پسر که یکی اهل شعر و شاعری است و دیگری اهل اقتصاد و کار‌های فرهنگی تقسیم می‌کند. حسین ملک نماینده پدر در املاک شرق و حسن نماینده پدر در املاک غرب ایران است. حاج حسین با رضاشاه مشکل پیدا می‌کند، رضاشاه که بدش نمی‌آید املاک او را تصاحب کند، سبب می‌شود تا حاج حسین برخی از اموالش را وقف کند و متولی آن را خودش و فرزندانش قرار دهد.
او با اشاره به این موضوع که مشهدی‌ها به اشتباه باغ ملک‌آباد را هم جزو موقوفات حاج حسین ملک می‌دانند توضیح داد: در مشهد هم‌زمان برادران ملک التجار تبریزی و ملک التجار خراسانی داشتیم. ملک‌آباد متعلق به خراسانی‌هاست.

در ادامه توضیحات این خراسان‌پژوه، ایوانی، مدیر دفتر تسهیلگری جنت، درباره معماری بنای خانه ملک توضیح داد: سبک معماری خانه ملک؛ سبک تهران است که به الگو‌های دوره معماری قاجار برمی‌گردد. تا دوره ناصری سبک اصفهان را داشتیم و از دوره ناصری به دلیل سفر‌های مکرر پادشاهان ایران معماری ما التقاطی شد. تصور بر این است که این ملک اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی ساخته شده است.

علاوه بر تور بازدید از خیابان ارگ، دیگر برنامه چهارسو برای گرامیداشت خیابان ارگ برنامه زنده اینستاگرامی «نقش روایت‌های شهری در حس تعلق به شهر با نگاهی به خیابان ارگ مشهد» بود که با حضور سیدمحمد بهشتی عضو شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری برگزار شد.

بهشتی در این برنامه زنده گفت: زمانی به شهر و مکانی تعلق دارید که برای برخی از مکان‌ها و رویداد‌های ویژه آن خاطراتی داشته باشید. وقتی صحبت از مشهد می‌شود باید این موضوع را در نظر بگیرید که مشهد در جوار حرم امام رضا (ع) کم‌کم پدید آمده و در ابتدا خیابان ارگ کنونی لبه‌های شهر مشهد بوده است. این خیابان کم‌کم و با گذشت زمان شکل گرفت و با اتفاقاتی که در آن رخ داد به مکانی هویتی و تاریخی برای مردم شهر مشهد تبدیل شد.

وی ادامه داد: از زمانی که طرح توسعه حرم و تغییرات اطراف آن اجرایی شد بخش در خور توجهی از مشهد که در طول تاریخ پدید آمده بود از بین رفت و تنها یاد و خاطره آن باقی مانده است. با توجه به تخریب‌های گسترده در سال‌های گذشته شاید بتوان گفت قدیمی‌ترین بخش شهر که قسمتی از آن باقی مانده و در قید حیات است خیابان ارگ است.

عضو شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری با اشاره به این موضوع که رویداد‌ها و وقایع به مکان‌ها شکل می‌دهند و آن‌ها را از ناکجا به کجا تبدیل می‌کنند و هویت می‌بخشند، بیان کرد: جایی که واجد وجه تاریخی است و با گذشت زمان پدید آمده از ناکجا به جا تبدیل می‌شود و اتفاقات تاریخی است که برای آن قصه و روایت می‌سازد. این مکان‌ها در طول زمان صاحب قصه می‌شوند و ثروت یک شهر به همین مکان‌های تاریخی‌اش است که متأسفانه سوداگران به دنبال این هستند تا قصه مکان‌ها را به فراموشی بسپارند و از آن به ناکجا یادکنند و با از بین رفتن هویت مکان بتوانند آن را تخریب کنند و سود مالی از آن ببرند.

وی درباره اهمیت خیابان ارگ مشهد توضیح داد: این خیابان داستان‌های بسیاری برای مردم دارد که فراموش شدنی نیستند. به‌طور مثال ساختمان چهارطبقه سال‌هاست تخریب شده، اما نامش همچنان باقی است. مکان‌ها بنا به نسبتی که با قصه‌ها و روایت‌ها دارند اهمیت پیدا می‌کند و اگر قصه را از آن بگیرید همان بنا‌ها کلنگی می‌شوند. خیابان ارگ متعلق به گذشته نزدیک است و هنوز گذشته دست ماست و می‌تواند نقش زیادی این خیابان در به خاطر آوردن خاطرات نسل‌ها داشته باشد.

وی افزود: وقتی صحبت از مشهدی بودن می‌کنیم، یعنی کسی بودن و متعلق به جایی بودن، اما وقتی این مکان‌ها نباشند هویت هم دچار مشکل می‌شود و مکانی نداریم که به آن استناد کنیم. برخی از مکان‌های شهر مشهد مانند ارگ هرچند عمر کوتاهی دارند؛ اما برای مشهدی‌ها خاطره‌ساز هستند و مکان‌های تاریخی که دارند به آن‌ها هویت می‌دهد. فرهنگ مانند درخت است و بخش‌های مختلفی دارد و هر یک از اجزای آن برای حفظ و شادابی درخت اهمیت بسیاری دارد. گذشته نزدیک مانند شاخ و برگ درخت است که اگر آفت ببیند یا از بین برود به درخت آسیب می‌رسد و کم‌کم موجب خشکیده شدن آن می‌شود. با سوءتفاهم و فراموشی ما به لحاظ فرهنگی دچار بی‌فروغی می‌شویم. بسیاری از قدیمی‌های مشهد با ارگ خاطرات همراه با زیست دارند و این خاطرات و بازگویی آن‌ها اهمیت بسیاری دارد.

این عضو شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری یادآور شد: برای حفظ هویت تاریخی مردم باید با مکان‌ها ارتباط روانی برقرار کنند. قصه‌ها و روایات اماکن بازشناسی شوند. آنچه که ارگ را در اذهان زنده نگه داشته این است که ارگ پاتوقی برای مشهدی‌ها و شخصیت‌های بزرگ مشهدی بوده و این تفاوت را ایجاد کرده است. آن زمان در آن نقطه از شهر نسل‌های مختلف در کنار هم خاطره دارند؛ اما اکنون که به خودمان نگاه می‌کنیم ما خاطرات میان نسلی نداریم. ما نمی‌توانیم از قصه‌هایی بگوییم که در کودکی تجربه کرده‌ایم. قسمت‌های نوساز فاقد سابقه هستند قصه‌ها با زیستن شکل می‌گیرد.

کتاب «خیابان ارگ مشهد» در آخرین روز‌های اسفندماه سال ۱۳۹۸ به قلم رضا سلیمان نوری منتشر شد. این کتاب، خیابان ارگ مشهد را از منظر تاریخی، معماری، تاریخ شفاهی، مورد نقد و بررسی قرار داده است. خیابان ارگ دومین خیابان در ساختار جدید شهر مشهد و به نوعی نماد مدرنیته در این شهر محسوب می‌شود. تأسیس این خیابان باعث ایجاد دو مرکزیت در شهر مشهد شد؛ حرم مطهر به عنوان مرکزیت دینی و خیابان ارگ به عنوان مرکزیت اداری.

در فصل اول کتاب، خیابان ارگ به لحاظ تاریخی بررسی می‌شود؛ اینکه اساسا ارگ مشهد چه بود، تا قبل از تأسیس این خیابان و پس از آن چه ساختاری داشت و اولین وضعیت خیابان ارگ چگونه بوده است. در فصل دوم بنا‌های تاریخی ارگ از جمله آثار ثبت شده، آثار ثبت نشده، آثار تخریبی، آثار مدفون شده و آثار از ثبت ملی خارج شده بررسی می‌شود.

در فصل سوم کتاب، معماری بنا‌های موجود در ارگ، در ادوار مختلف دوره‌های قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی و دلیل وجود آثار متفاوت در دهه‌های گوناگون هر دوره نیز بررسی شده است. فصل چهارم کتاب، ارگ به روایت شاهدان عینی می‌پردازد که برای نگارش آن از تاریخ شفاهی استفاده شده و با حدود ۸۰ نفر از افراد مطلع از گذشته این خیابان گفتگو کرده‌اند. فصل پنجم کتاب «گشت در خیابان ارگ امروز» نام دارد، در این فصل، خیابان ارگ مشهد در سال ۱۳۹۸ به تصویر کشیده شده و ویژگی‌ها و ظرفیت‌های این خیابان از جمله مغازه‌ها، مراکز خدماتی، فضا‌های سبز و... معرفی شده است. در آخرین فصل کتاب فرصت‌های آینده این خیابان مطرح شده است که بیان می‌کند آینده ارگ چگونه می‌تواند باشد.

برای نگارش کتاب «خیابان ارگ مشهد» از ۳۰ منبع کتاب استفاده و با بیش از ۸۰ نفر مصاحبه شده است. همچنین برای نگارش این کتاب تمام پرونده‌های ثبت ملی و سفرنامه‌هایی که به این فضا پرداخته بودند و تمام کتاب‌هایی که به نوعی، روایت‌های مختلفی از گذشته خیابان ارگ مشهد داشتند و تاریخ شهر مشهد را بررسی کردند. این کتاب بیشتر به عنوان کاری پژوهشی منتشر شده تا کارشناسان مختلف با مطالعه آن برای آینده این شهر تصمیم بگیرند.