در یکی از این نشست‌ها که عصرگاه دوشنبه، به همت خردسرای فردوسی و انجمن فرهنگی هنری سیاوش، در فضای مجازی برپا شد، جمعی از نخبگان فرهنگی، هنری، ادبی مشهد درباره جایگاه این استاد بی‌نظیر آواز سخن گفتند، شعر خواندند و ساز نواختند.
غلامرضا زوزنی | شهرآرانیوز - هر چند گسترش ویروس کرونا نتوانست جلو حضور مردم در تشییع پیکر خسرو آواز ایران، محمدرضا شجریان را بگیرد، اما مراسم چهلمین روز درگذشت او به دلیل شرایط این روز‌ها به صورت مجازی و از سوی گروه‌های فرهنگی کشور برگزار می‌شود. در یکی از این نشست‌ها که عصرگاه دوشنبه، به همت خردسرای فردوسی و انجمن فرهنگی هنری سیاوش، در فضای مجازی برپا شد، جمعی از نخبگان فرهنگی، هنری، ادبی مشهد درباره جایگاه این استاد بی‌نظیر آواز سخن گفتند، شعر خواندند و ساز نواختند.
محمدرضا سرسالاری، شاعر، اجرای این برنامه را بر عهده داشت و حسین صالحی، هنرمند خوش‌نویس، از آلبوم نفیسی که از مجموع آثار یازده خوش‌نویس مطرح خراسانی برای درگذشت محمدرضا شجریان گردآوری شده بود رونمایی کرد.
علی فرزند مرحوم استاد غلامعلی پورعطایی نیز قطعات موسیقی به‌جا مانده از خسرو آواز ایران را به صورت برخط اجرا کرد. مهدی زمانی عضو هیئت مدیره خردسرای فردوسی و مرتضی فریزی کرمانی، مجسمه‌ساز نیز در ادامه درباره شجریان فقید صحبت کردند. حورا پارسیان، گوینده رادیو و تلویزیون، بخشی از شاهنامه را خواند. نقاشی چهره شجریان که اثر زهرا صفری بود نیز در این برنامه به نمایش گذاشته شد. هنرمندان دیگری نیز به صورت برخط به شعرخوانی و نواختن ساز پرداختند. همچنین از کتاب «مهمان مهر»، مجموعه اشعار برخی از شعرا در فراق استاد محمدرضا شجریان نیز رونمایی شد.
پیوند میان موسیقی و شعر
محمدجعفر یاحقی، شاهنامه‌پژوه و استاد زبان فارسی، در این ارتباط مجازی حضور یافت و در ابتدای سخنان خود ضمن تسلیت چهلمین روز درگذشت شجریان گفت که شاهد است استاد شجریان چگونه بر ملل مختلف تأثیر گذاشته و داغ او همه آن‌ها را آزرده است. همچنین افزود که جهانیان از حنجره شجریان با فرهنگ سرزمین ما آشنا شدند. او در ادامه درباره تأثیر موسیقی بر شعر سخن گفت و تصریح کرد: استاد فقید، احیا کننده سنتی است که میان شعر و موسیقی پیوند ایجاد می‌کرده است: از دیرباز موسیقی و شعر در فرهنگ ما با هم تلازم داشته‌اند. در گذشته‌های دور و حتی پیش از اسلام، شعر در خدمت موسیقی بود و زبان و کلام بستر القای موسیقی بود. از اشعار پیش از اسلام چیزی در دسترس نیست و لی از بزرگان موسیقی همانند باربد، نکیسا، رامتین و ... در عصر ساسانیان آثاری به جا مانده است. آن‌ها فضای ادبیات را با موسیقی تلطیف می‌کردند. آن دوره آن‌قدر موسیقی پررنگ بود که شعر در آن جلوه‌ای نداشت.
این محقق و پژوهشگر زبان فارسی به دلایل جدایی موسیقی از ادبیات و شعر اشاره کرد و گفت: در دوره‌ای که فارسی دری رواج داشت تا حدودی سنت پیوند میان موسیقی و شعر ادامه داشت. حتی شعرای بزرگ همانند رودکی و ... با کمک موسیقی اشعار خود را مطرح می‌کردند. البته شعر پیش از اسلام چندان عمیق نبود و شاید به همین دلیل چیزی از موسیقی آن دوره نیز به‌جا نمانده است. شاید به این دلیل است که میان ادبیات و شعر و موسیقی فاصله افتاد، اما در آن دوره اشعار غنی و با محتوا و مفهوم بیشتری بودند و پیوندشان با موسیقی عمیق‌تر بود. کاری که استاد شجریان فقید انجام داد این بود که دوباره احیا کننده سنت پیوند میان موسیقی و شعر بود. امیدواریم این سنت از طریق نسل‌های بعد و جانشین استاد، همایون عزیز ادامه بیابد.
ما خرسندیم که نسل‌های خلفی در موسیقی پدید آمده است که اجازه نمی‌دهند حلقه موسیقی سنتی ما قطع شود. فرزند استاد پورعطایی که در این برنامه حضور دارد نیز از همین دسته است. به گفته این زبان‌شناس، اشاعه سخنان ژرف و اشعار وسیع و پر‌مغز به همراه موسیقی سنتی است که نباید فراموش شود: به همین سبب ما اشعاری که در وصف شجریان، احیا کننده و پیوند‌دهنده موسیقی با شعر از سوی شعرا سروده شده را در مجلدی با عنوان «مهمان مهر» گردآوری کردیم.
مردم‌داری با موسیقی
در ادامه این برنامه، دکتر علیرضا قیامتی، شاهنامه‌پژوه، با اشاره به غنای ادبی در شعر فارسی گفت که خدمت شجریان به ادبیات و شعر این سرزمین با خدمت صد‌ها ادیب و پژهشگر برابری می‌کند: او بود که با موسیقی به نسل‌های مختلف شعر را شناساند و این نشان می‌دهد که خود این استاد فقید در میان همه استادان آواز ایران شعر شناس‌تر بوده است. موسیقی را در اوج می‌داند و به ظرائف شعر نیز به حد کمال آگاه است. گاهی ماه‌ها برای انتخاب یک شعر زمان صرف می‌کرد. هرگاه او غزلی را خواند آن را لاهوتی‌تر وافلاکی‌تر کرد. هرگز موسیقی را برتر از شعر نمی‌دانست. این دو را کنار هم می‌دید. شما می‌بینید که در آثار شجریان کلام هرگز فدای تحریر و موسیقی نمی‌شود.
به باور این استاد زبان فارسی، صدای شجریان، صدای هویت سرزمین ماست و او به خوبی نیاز زمانه خود را فهمید و به آن پاسخ گفت: شجریان همواره با موسیقی در کنار مردمش بوده، غم‌ها و شادی‌های آن‌ها را به این وسیله دریافت و با آن‌ها همراهی کرد. به همین سبب شجریان در شناساندن شعر به عامه مردم و احیای زبان فارسی و متون فارسی نقش به‌سزایی دارد.
همچنین قیامتی گفت که موسیقی برای این استاد فقید همانند کمال، حکمت و اخلاق بوده است: ترکیب موسیقی، شعر و حکمت باعث شده او ترکیبی مؤثر برای فرهنگ و هنر بسازد. یک نغمه موسیقی از قطعات استاد چنان شنونده را به لاهوت متصل می‌کند که هیچ حرف عرفانی نمی‌تواند این کار را بکند. او زیباترین شکل ممکن از موسیقی و اشعار معنوی را برای مخاطبانش انتخاب کرده است. همچنین شعرای کهن نیز موسیقی را می‌شناختند و اشعارشان موسیقایی است.
به گفته قیامتی در این برنامه اینستاگرامی، هر ویژگی که در اشعار فردوسی وجود دارد در موسیقی شجریان نیز یافت می‌شود: اگر فردوسی سی سال از عمر خود را برای اعتلای فرهنگ این سرزمین صرف کرد، و به ما خودباوری داد، شجریان نیز با صرف همه عمر خود تلاش کرد دستاورد‌هایی که فردوسی و دیگر شعرا برای ما به جا گذاشته‌اند به فراموشی سپرده نشود.
او تأکید داشت که شجریان تنها به اشعار فردوسی و حافظ توجه نداشت و همه شعرای کهن را در برنامه موسیقایی خود گنجانده بود: از شعرای کهن همانند سنایی، مولوی و ... گرفته تا شعرای معاصر همانند اخوان، ابتهاج و ... جزو شاعران قطعات موسیقی او بودند. این نشان‌دهنده درک زمانه است و او این مردم‌داری را از مکتب فردوسی یافته است.