در موزه‌های جانورشناسی می‌توان برخی نمونه‌های منقرض شده را هم دید. در موزه دانشکده علوم دانشگاه فردوسی حدود ۱۰ هزار نمونه از گونه‌های متنوع نگهداری می‌شود. این موزه سال ۱۳۴۵ تأسیس رسمی شده است، اما شماری از نمونه‌های آن قدیمی‌تر و و مربوط به دهه‌های ۳۰ و ۴۰ است. قدیمی‌ترین نمونه نیز به سال ۱۳۳۰ برمی گردد.
کیمیا استاد | شهرآرانیوز؛ برخی‌ها می‌گویند طاقت دیدن جانوران بی جان را ندارند. برای همین پایشان نمی‌کشد بروند موزه و حیوانات خشک شده را ببینند. برخی دیگر، اما با شوق و علاقه می‌روند و از آنچه می‌بینند به وجد می‌آیند. در هر صورت، خیلی از ما در همه عمرمان فرصت دیدن بسیاری از جانوران را پیدا نمی‌کنیم، چون آ ن‌ها زیستگاه‌های متنوعی دارند و از دید ما پنهان هستند، اما موزه‌ها این امکان را به ما می‌دهند.
از آن گذشته در موزه‌های جانورشناسی می‌توان برخی نمونه‌های منقرض شده را هم دید. در موزه دانشکده علوم دانشگاه فردوسی حدود ۱۰ هزار نمونه از گونه‌های متنوع نگهداری می‌شود. این موزه سال ۱۳۴۵ تأسیس رسمی شده است، اما شماری از نمونه‌های آن قدیمی‌تر و و مربوط به دهه‌های ۳۰ و ۴۰ است. قدیمی‌ترین نمونه نیز به سال ۱۳۳۰ برمی گردد.
انسان‌ها مالک کره زمین نیستند
توی موزه دانشکده علوم که می‌ایستی، نمی‌دانی کجا را نگاه کنی. قفسه‌های متعدد، چفت هم ردیف شده اند و توی ویترین هایشان پر از جانوراست، از خزنده و جونده گرفته تا پرنده و پستاندار. بالای این قفسه‌ها هم تاکسیدرمی پرندگان است و انتهای موزه اسکلت بعضی پستانداران بزرگ جثه به چشم می‌خورد.
بازدید ما از بخش حشره‌ها شروع شد. مرتضی منفرد، دانشجوی دوره دکتری رشته جانورشناسی، که برای دادن توضیحات لازم با ما همراه شده بود گفت: «کره زمین بیش از آنکه متعلق به ما شود، در مالکیت حشرات است. بیش از ۸ میلیون گونه در کره زمین شناخته شده است که از این میان ۷۰ درصد گونه‌های خشکی زی را حشرات تشکیل می‌دهند. تنها یک راسته از آن‌ها به نام قاب بالان ۶۵ درصد حشرات را شامل می‌شود. از دید جانورشناسی ما انسان‌ها تنها گونهای از راسته پریمات‌ها در رده پستانداران هستیم و فکر می‌کنیم مالک کل کره زمینیم.»
بازدید ما این طور شروع شد، با این گفتگو. هنوز مانده بود تا منفرد بار‌ها سر تأسف تکان دهد و هربار بگوید: «ما بسیار ستم کردیم به جانوران.» توضیحات او از قدیمی‌ترین جانوران کره زمین شروع شد، از بندپایان و نرمتنان. ما چشم دوخته بودیم به انواع عنکبوت‌ها و عقرب‌ها و این جملات را می‌شنیدیم: «خرافات زیادی برای این‌ها در کشور ما وجود دارد. این رتیل را ببینید. به آن شترزنک هم می‌گویند. اگر روی دست شما باشد نمی‌تواند گازتان بگیرد. باید طعمه اش را مستقیم بگیرد. می‌گویند این نیش می‌زند، اما اصلا نیش ندارد فقط گاز می‌گیرد.»
توی موزه جانورشناسی دانشگاه فردوسی بعد از بندپایان و نرم تنان می‌توان خزندگان را دید.
انواع مختلف مارها، لاک پشت‌ها و مارمولک ها. منفرد گفت: «ما در خراسان حدود ۲۸ گونه مار داریم. از این تعداد فقط ۶ گونه شان سمی است و زیستگاه این ها هم معمولا جایی است که ما انسان‌ها توی آن مکان‌ها نیستیم. مواجهه ما الان بیشتر با کفچه مار است. زیستگاه کفچه مارها هم توی ارتفاعات جنوبی مشهد است که در حقیقت، ما به محیط زیستش تعرض کرده ایم. ما همه جوره ستم می‌کنیم به حیوانات، به خصوص با نشناختن آن ها. وقتی بشناسیمشان، ترسمان کمتر و جانمان هم حفظ می‌شود.»
الگوبرداری از جانوارن در فناوری
بعد از خزندگان نوبت پرندگان شد. گروهی که حدود ۱۵۰ میلیون سال پیش سروکله شان پیدا شده و صفت خیلی خاصی داشتند: «پر‌هایی که به آن‌ها امکان پرواز می‌داد.» پیش از پرندگان بسیاری از دایناسور‌ها و خزندگان هم پر داشتند، اما برای پرواز نبود و برای گرم کردن بدنشان استفاده می‌شد. منفرد گفت: «ستم ما به پرندگان هم کم نبوده. همین الان با وجود جریمههای سنگین، باز هم گروهی از پرندگان شکاری ما به کشور‌های حاشیه خلیج فارس قاچاق می‌شوند و به شدت در خطر انقراض قرار گرفته اند.»
وقتی به پرندگان شکاری‌ای همچون کرکس و عقاب رسیدیم او داستان سم «ددت» را برایمان گفت، سمی که زمانی یکی از اکتشافات مهم بشری بود. کشاورزان و مراکز بهداشتی برای دفع حشرات از آن استفاده می‌کردند، مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌های ما هم، تا اینکه به تدریج آثار مخرب آن بر طبیعت آشکار شد. یکی از اولین نشانه هایش آثار منفی‌ای بود که روی پرندگان شکاری گذاشته بود: «به دلیل همین سم‌ها تولید مثل عقاب‌ها دچار مشکل شد. پوسته تخم‌ها محکم نبود و نمی‌توانستند زادآوری موفقی داشته باشند.»
برای هرکدام از نمونه‌های توی قفسه‌ها حرف‌های شنیدنی زیادی بود که ما را مشتاق و بهت زده می‌کرد. برای نمونه، کینگ فیشر یا ماهی خورک را دیدیم که از روی طراحی منقار آن، ترن‌های سریع السیر ژاپنی مدل سازی شده اند. جغد را که می‌بینیم ناخودآگاه به یاد شوم بودنش می‌افتیم، خرافه‌ای که در کل جهان رواج دارد. عوضش منفرد با نگاه یک جانورشناس به ما می‌گوید: «همه این‌ها در کار خودشان درجه یک هستند. وقتی به حرکات حیوان‌ها دقت می‌کنی، می‌بینی تو تنها جاندار هوشمند جهان نیستی. بخش کوچکی هستی و باید ببینی و بیاموزی و غرور مسخره ات را کنار بگذاری. برای نمونه، این کلاغ را نگاه کنید. در یکی از کشور‌ها از این پرنده برای جمع آوری ته سیگار‌ها استفاده می‌شود، آن قدر که این‌ها باهوش هستند.»
هوش پرندگان را در نمونه آشیانه‌های بی نظیرشان هم می‌شد دید. این ویژگی‌های مثبت جانوران خیلی کمتر از خرافه‌ها به چشم ما آمده است. برای نمونه، دیدن کفتار، انزجاری را به یادمان آورد که دلیلی منطقی ندارد. وقتی تَشی را دیدیم، منفرد گفت که بعضی‌ها آن را شکار می‌کنند و می‌خورند، چون این خرافه وجود دارد که گوشتش برای درمان فلان بیماری خوب است.
در سالن مجاور موزه، در بخش اختصاصی جوندگان قفسه‌هایی وجود داشت که داخلش کشوبندی شده بود. در هر کدام از کشو‌ها نمونه پوست‌های جوندگان و جمجمه تمیزشده آن‌ها بود و اطلاعات علمی شان نیز نگهداری می‌شد. در مجموع، حدود ۵۰۰۰ نمونه جونده در این قفسه‌ها نگهداری می‌شود. همه این مجموعه حاصل بیش از ۳۰ سال فعالیت دکتر جمشید درویش با کمک دانشجویانش بوده است که ما را به راحتی با آینه‌ای از واقعیت روبه رو می‌کند. واقعیتی که کمتر در فضای آموزشی معمولمان با آن روبه رو شده ایم. در شرایط فعلی به دلیل بحران کرونا بازدید از موزه جانورشناسی دانشگاه فردوسی ممکن نیست، اما در روز‌های عادی می‌توان درخواست بازدید از موزه جانورشناسی را در سایت آن برای هر چند نفر که تمایل دارند ثبت کرد. در بازدید‌های گروهی، راهنما نیز حضور خواهد داشت.