هوا گرم‌تر می‌شود. این پیش‌بینی اداره کل هواشناسی خراسان رضوی برای کلان‌شهر مشهد و دیگر مناطق استان، دست‌کم تا فردا ست. هوای ۲۶درجه سانتی‌گرادی برای مشهد، در‌حالی پیش‌بینی می‌شود که از ابتدای زمستان امسال نیز سرمای چندانی را تجربه نکردیم.
فرزانه شهامت | شهرآرانیوز؛ حرف‌های حاج‌خانم به قصه‌ها شبیه است. از آن‌هایی است که موقع شنیدنش باید دستت را بزنی زیر چانه‌ات و نگاهت را صاف بدوزی به صورتش، به چین و چروک میانه ابروهایش که وقتی ناراحت است و اخم‌هایش را در هم می‌کشد، عمیق می‌شود؛ مثل همین الان که ذهنش دارد بین گذشته و حال، رفت‌وآمد می‌کند.
گذشته‌ای که تعریفش را می‌کند، دور نیست. همین ۶۰، ۵۰ سال پیش است که خیلی‌ها تجربه‌اش کرده‌اند. آن زمان، حاج‌خانم، یک دختربچه بوده که معنی واقعی بهار، تابستان، پاییز و زمستان را در باغچه خانه آقاجان و کوچه‌باغ‌های اطراف، فهمیده است؛ «قدیما همه‌چی سر جاش بود مادر. زمستون داشتیم چه زمستونایی! برف می‌اومد به قد آدمیزاد! یادمه یه روز صبح که بیدار شدیم، دیدیم شب تا صبح این‌قدر برف باریده که رسیده به بالای درِ چوبی ایوون. یادش به خیر! بابام خدا‌بیامرز با چه سختی، راه حیاط رو باز کرد.
تا همین ۴۰، ۳۰ سال هم پیش اوضاع همین‌جور بود. همسایه‌ها که برف‌های روی پشت بوم رو پارو می‌کردن و می‌ریختن وسط کوچه، یه دیوار از برف درست می‌شد و خونه همسایه رو‌به‌رویی رو نمی‌دیدیم. پول جمع می‌کردیم تا کامیون بیاد برفا رو ببره و کوچه باز شه.» حاج‌خانم همه‌اش غصه می‌خورَد؛ غصه درخت زردآلوی باغچه‌اش را که این سال‌ها، با گرمای زودهنگام هوا و به خیال اینکه بهار شده، جوانه می‌زند؛ جوانه‌هایی که یخ می‌زنند و ناکام می‌مانند. غصه خشک‌دستی آسمان و برف و باران‌هایی که به قول خودش غیب شده‌اند، غصه زمستان‌های بهاری و پس از آن، سرمایی که تا میانه اردیبهشت، مشهد را رها نمی‌کند، غصه.... باز، چین و چروک میانه ابروهایش عمیق شده است؛ «مادر جان، اون برف و بارونا، اون خیر و برکتای قدیم کجا رفت؟»
کاهش بارش، افزایش دما
هوا گرم‌تر می‌شود. این پیش‌بینی اداره کل هواشناسی خراسان رضوی برای کلان‌شهر مشهد و دیگر مناطق استان، دست‌کم تا فردا ست. هوای ۲۶درجه سانتی‌گرادی برای مشهد، در‌حالی پیش‌بینی می‌شود که از ابتدای زمستان امسال نیز سرمای چندانی را تجربه نکردیم.
محسن عراقی‌زاده، مدیرکل هواشناسی استان، در این‌باره تحلیل نزدیک‌نگری ارائه کرده و از جبهه پرفشاری گفته است که تقریبا هر سال، هوای سرد را به استان حمل می‌کرد و امسال ضعیف‌تر عمل کرد. به‌جای هوای ابری که در زمستان معمول است، آسمانی صاف و بدون لکه‌های ابر را شاهدیم و همه این‌ها یعنی افزایش دما. میزان بارش‌ها هم چنگی به دل نمی‌زند.
بررسی جدول‌های اداره کل هواشناسی استان نشان می‌دهد از ابتدای مهر تا ۲۷بهمن امسال در مشهد، ۴۲.۵ میلی‌متر بارندگی داشته‌ایم. این میزان ۴۶درصد کمتر از بارندگی‌های مدت مشابه پارسال و ۵۷درصد کمتر از میزان بارش‌ها در دوره آماری مشهد بوده است. از ابتدای بهمن نیز میزان بارندگی در ایستگاه‌های مشهد، صفر بوده است، در‌حالی‌که در بهمن پارسال، حدود ۷ و در دوره آماری مشهد، این میزان حدود ۳۰میلی‌متر بود.
این وضعیت، مخصوص مشهد نیست و همه ایستگاه‌های بیست‌گانه استان به جز ریوش، از ابتدای مهر تا ۲۷بهمن امسال نسبت‌به مدت مشابه پارسال، کاهش ۵ تا ۷۳درصدی بارش‌ها را ثبت کرده‌اند. این وضعیت به پارسال، امسال و سال آینده ختم نمی‌شود. هشدار‌های کارشناسان از یک روند ادامه‌دار خبر می‌دهد؛ چیزی شبیه یک سراشیبی که در ابتدای آن قرار داریم و تغییرات اقلیم، الگو‌های بارش و جابه‌جایی فصل‌ها، تبعاتی است که هر‌کدام، یک دنیا حرف برای گفتن دارد. نشانه‌های بروز این پیامد‌ها به‌وضوح حس می‌شود؛ حتی اگر در گرفتاری‌ها و مشغله‌های روزمره‌مان غرق شده باشیم.
زمین گرم می‌شود
تصور کنید میانگین دمای هوا در همه فصل‌ها، حدود ۳۰درجه سانتی‌گراد کاهش پیدا کند. اگر این تصور واقعیت داشت، ما و خیلی از موجودات، فرصتی برای زندگی پیدا نمی‌کردیم. این اتفاق نیفتاده است، چون دور‌تا‌دور کره زمین با گاز‌هایی احاطه شده است که به انرژی نور خورشید، اجازه خروج کامل از جو زمین را نمی‌دهند و به این وسیله، زمین گرم نگه داشته می‌شود. درست مثل کاری که سقف شفاف یک گلخانه برای گل‌ها انجام می‌دهد. بخار آب، متان و و دی‌اکسید‌کربن، تعدادی از گاز‌هایی هستند که به‌طور طبیعی این رسالت را بر‌عهده دارند. وضعیت رو‌به‌راه به نظر می‌رسید تا حدود ۵۰ سال پیش که دانشمندان متوجه شدند دمای کره زمین به‌صورت غیرعادی درحال افزایش است.
آب‌شدن یخ‌های قطبی، زیر آب رفتن سواحل، تغییر الگوی بارش‌ها، خشک‌شدن برخی تالاب‌ها، مسئله ریزگرد‌ها و خلاصه بر‌هم‌خوردن نظم طبیعت، اتفاقاتی نگران‌کننده و البته کاملا محتمل است. آنطورکه شواهد علمی نشان می‌دهد، متهم ردیف اول، انسان و زیاده روی‌هایش است؛ رفتار‌هایی مثل سوزاندن سوخت‌های فسیلی، میزان گاز‌های گلخانه‌ای در جو زمین را افزایش داده است. در‌نتیجه کره زمین دارد گرم و گرم‌تر می‌شود. فلسفه تنظیم توافق‌نامه‌های بین‌المللی برای کاهش انتشار گاز‌های گلخانه‌ای این است که ترمز این خودرو با میلیارد‌ها سرنشین امروز و فردای آن که همان ساکنان کره زمین هستند، قبل از سقوط به ته دره کشیده شود. البته این ظاهر ماجراست و آنطورکه تحلیلگران می‌گویند شائبه‌های اقتصادی پنهانی ذیل این کنوانسیون وجود دارد؛ چیز‌هایی از جنس افزایش فاصله بین کشور‌های صنعتی و درحال توسعه.
آخرین معاهده در این زمینه، پیمان آب و هوایی پاریس است که ۶ سال پیش با پیش‌قدم‌شدن فرانسه تصویب شد، اما آنطورکه رسانه‌های فرانسوی در اوایل بهمن امسال گزارش دادند، رفتار این کشور درقبال تعهداتش باعث شد دادگاه فرانسه به شکایت چهار سازمان مردمنهاد، رسیدگی و دولت این کشور را به «بی‌عملی در مقابله با تغییرات اقلیمی و گرم‌شدن زمین» محکوم کند. رضا اردکانیان، وزیر نیرو، نیز اواخر دی امسال اعلام کرد که ایران به کنوانسیون پاریس نپیوسته است. در میانه این اختلاف‌ها، پیوستن‌ها و نپیوستن‌ها، مسئله اصلی پابرجاست؛ زمین همچنان درحال گرم‌شدن است.
پیامدهای گرم شدن زمین به زبان ساده
راهکار‌های کارشناسی با ادبیاتی ساده، طوری که فهمیدنی باشد و دست‌کم انجامشان از ما مردم عادی بربیاید. چنین هدفی را دنبال می‌کنیم. بهانه گفت‌و‌گوی‌ما با حمید طراوتی، رئیس هیئت‌مدیره شبکه سمن (سازمان مردمنهاد)های محیط زیستی خراسان‌رضوی، زمستان گرم و کم‌بارش امسال است که تقریبا هر‌سال دارد تکرار می‌شود. او جابهجا شدن فصل‌ها و تغییر الگوی بارش‌ها را از تبعات گرم‌شدن زمین می‌داند و موضوع را با تشبیهی ساده، توضیح می‌دهد؛ تشبیهی که شروعی خوب برای گفت‌وگویی مختصر و مفید است؛ «زمین و گرم‌شدنش به آدمی می‌ماند که پتویی روی خود کشیده است و این پتو دارد ضخیم‌تر می‌شود.»
از توافق‌نامه پاریس اطلاعات تازه‌ای دارید؟
کشور‌ها صرفا آن را تأیید کردند بدون عمل به تعهداتشان. کشور‌های درحال توسعه می‌گویند در کاهش گاز‌های گلخانه‌ای باید سهم کمتری داشته باشند و کشور‌های صنعتی سهم بیشتری را بر‌عهده بگیرند؛ چون کشور‌های صنعتی بودند که این شرایط را ایجاد کردند. درست هم می‌گویند.
چند سمن محیط زیستی در استان و کشور داریم؟
ثبت‌شده‌ها در استان، ۱۶تا هستند. همگی فعال‌اند؛ کم یا زیاد. در کشور حدود ۵۰۰ سمن.
از شکایت سمن‌های محیط زیستی فرانسه و محکومیت دولت این کشور به‌دلیل انجام‌ندادن تعهداتش درقبال گرم‌شدن زمین، اطلاع دارید. چرا مشابه این اقدامات جسورانه را ازسوی سمن‌های داخلی نمی‌بینیم؟
سمن‌های ما هم دارند کار می‌کنند. گرمایش زمین آنطورکه در اروپا مطرح است در ایران به‌صورت مستقیم مطرح نیست. اینجا موضوعاتی مثل کم‌آبی، احداث نامناسب سدها، کاهش سطح سفره‌های زیرزمینی آب، ریزگرد‌ها و توفان‌های خاک مطرح است که همگی به‌نوعی عوارض گرم‌شدن زمین هستند. در کشور‌های اروپایی که عامل اصلی این گرمایش هستند، سمن‌ها مستقیم فعالیت می‌کنند. در ایران مسائل محلی‌تر بحث می‌شود.
آیا تفاوت موضوعات مدنظر سمن‌های محیط زیستی داخلی و خارجی به این دلیل است که وضع ما در میزان انتشار گاز‌های گلخانه‌ای خوب است؟
وضعمان خوب نیست؛ مصداق‌های کارمان متفاوت است. ایران جزو کشور‌های بزرگ در تولید گاز کربنیک (از گاز‌های گلخانه‌ای) است و رتبه‌اش در سال‌های مختلف بین دهم، یازدهم و رقم‌های مشابه جابهجا می‌شود. اما مردم ایران برخورد جدی با موضوع ندارند. ما صنایع چندانی نداریم و درحال توسعه‌ایم. باید نیازهایمان را رفع کنیم. آب و ریزگرد‌ها مسائلی هستند که با آن‌ها درگیر هستیم و سمن‌ها در این زمینه‌ها کار می‌کنند و در سایر موارد هم کار نظری انجام می‌دهند.
می‌گویید صنایع چندانی نداریم و جزو کشور‌های نخست در تولید گاز‌های گلخانه‌ای به شمار می‌رویم. منابع تولید این گاز‌ها کجاست؟
به‌دلیل کم بودن بهره‌وری، میزان مصرف انرژی ما در صنایع به‌ازای واحد تولید کالا، زیاد است؛ مصرف انرژی در پالایشگاه‌ها و کارخانه‌های فولاد نیز همچنین. خودروهایمان زیاد و پر‌مصرف‌اند. خودرو فرسوده هم زیاد داریم. یک خودرو هیبرید در ۱۰۰کیلومتر ۳ لیتر می‌سوزاند؛ با این‌حال هنوز خودرو‌هایی داریم که ۴ یا ۵ برابر این مقدار مصرف سوخت دارند. خودرو‌های فرسوده را هم به یاد داشته باشیم و البته مصرف زیاد انواع انرژی ازسوی مردم.
اگر با همین فرمان پیش برویم، آینده چطور خواهد بود؟
بیایید ابتدا به گذشته سری بزنیم؛ به همین ۲۰ سال پیش. اوضاع خیلی فرق کرده است. زمستان‌ها برف چندانی نمی‌بارد و بارندگی‌ها مختصر است. همه‌جای دنیا همین است. قدیم‌ها در اروپا کسی کولر نداشت؛ الان تابستان‌هایشان آن‌قدر گرم است که مجبور شده‌اند از کولر استفاده کنند. زمستان که سرد نباشد، هزار‌و‌یک آسیب دارد؛ مثلا آفت‌های زمین‌های کشاورزی از بین نمی‌رود و میزان مصرف سم و کود زیاد می‌شود. جمعیت جهان در ۷۰سال اخیر حدود سه‌برابر شده است. همه‌چیز این خانه بزرگ که کره زمین باشد، تحت فشار است. صنایع رشد کرده‌اند و قدرت تخریبشان زیاد است؛ مثلا یک صنعت فولاد به‌اندازه یک شهر آب مصرف می‌کند. سوای جمعیت، مصرف مردم هم زیاد شده است. خانواده‌ها تک‌هسته‌ای شده‌اند و هر خانه، یک سیستم گرمایش و سرمایش دارد. این رفتار‌ها که از زمان انقلاب صنعتی شروع شد، کم‌کم زمین را گرم کرده است و حالا دارد خودش را با آب‌شدن یخ‌های قطبی، خشک‌سالی‌های گسترده، وقوع توفان‌های خاک و باران‌های سیل‌آسا در شمال کره زمین نشان می‌دهد. با همین فرمان پیش برویم، این‌ها تشدید می‌شود و آدم‌ها مجبور به مهاجرت می‌شوند.
آینده‌ای که می‌گویید، دور است؟
نه. اگر رفتارمان همین باشد، پیش‌بینی می‌شود تا سال۲۰۳۰ این تبعات را به‌وضوح ببینیم. هنوز برای جبران، وقت هست. بر‌اساس آنچه در کنفرانس پاریس تعیین شده است، میزان تولید گازکربنیک باید ۸۰درصد کاهش پیدا کند. باید تمرکز از نفت و گاز به‌سمت انرژی‌های پاک برود که سرمایه‌گذاری سنگینی می‌خواهد. خیلی از صاحبان سهام‌ها و صنایع متضرر می‌شوند و سنگ‌اندازی می‌کنند.
کارشناسان می‌گویند گرمایش زمین، فرا‌استانی و فرا‌ملی است. این یعنی گام‌های ما برای بهبود اوضاع، نسبت‌به فلان صنعت بزرگ، آن‌قدر کوچک است که به حساب نمی‌آید؟
این‌طور نیست. اول اینکه سهم ایران در تولید گازکربنیک کم نیست. دوم، در زندگی‌های فردی‌مان رفتار‌های اشتباه زیادی داریم که در گرم‌شدن زمین اثر دارد؛ آن‌قدر خانه را گرم می‌کنیم که پنجره را باز می‌گذاریم. برای کوچک‌ترین کار بیرون از خانه، سوار خودرو شخصی می‌شویم. یکی از منابع تولید گاز‌های گلخانه‌ای دامداری‌ها هستند. دام علف می‌خورد و با ساز‌وکاری، متان تولید می‌کندکه چهاربرابر کربن دی‌اکسید، اثر گلخانه‌ای دارد. می‌توان الگوی تغذیه را به‌سمت کاهش مصرف گوشت و افزایش غذا‌های فیبردار تغییر داد.
اگر ۸۰میلیون ایرانی این اصول را رعایت کنند، اتفاق‌های بزرگی می‌افتد. هرکس سهم خودش را دارد. درکنار این‌ها باید از دستگاه‌ها برای بهبود حمل‌ونقل عمومی درون‌شهری، راه‌اندازی قطار برقی، افزایش سهم قطار از حمل مسافر و... مطالبه کرد. مردم برای داشتن محیط‌زیست سالم‌تر می‌توانند خواسته‌های خودشان را ازطریق سمن‌ها پیگیری کنند.
به نظر می‌رسد سمن‌ها قدرتی را که باید، ندارند. شاید به‌دلیل تعداد اعضایشان باشد. در خراسان رضوی با ۶.۵ میلیون نفرجمعیت، چند نفر عضو سازمان‌های مردمنهاد محیط زیستی هستند؟
۱۵۰ تا ۲۰۰ نفر. سمن‌ها، رسانه‌ها، استادان دانشگاه و... هریک سهم خود را دارند.