خرداد امسال بود که دفتر تسهیلگری محله سرشور راه افتاد؛ یکی از ۲دفتر سازمان بازآفرینی شهری در بافت تاریخی مجاور حرم که پاتوقش یکی از خانه‌های قدیمی گذر خامنه‌ای بود. بقیه دفاتر سازمان بازآفرینی همگی در دل محله‌های حاشیه‌ای بودند، به‌جز این دفتر و دفتر تسهیلگری ارگ که انگار یک مأموریت تازه داشتند؛ پیگیری و تقویت نشانه‌هایی از تاریخ، فرهنگ، هویت و معماری در محلات قدیم.
مسعود نبی دوست | شهرآرانیوز؛ مدت‌ها بود که حفاظت صرف از بنا‌های تاریخی، تنها رسالت متولیان شهر برای حفظ هویت مشهد بود. برنامه‌ای که تخریب‌های پی در پی خانه‌های تاریخی، خبر از ناموفق بودن آن می‌داد. حالا، اما بنا بر مرمت و احیا گذاشته شده است. دستکم در دو محور مهم که می‌تواند ما را به گنجاندن این محور‌ها در برنامه بازدید گردشگران امیدوار کند.
خرداد امسال بود که دفتر تسهیلگری محله سرشور راه افتاد؛ یکی از ۲دفتر سازمان بازآفرینی شهری در بافت تاریخی مجاور حرم که پاتوقش یکی از خانه‌های قدیمی گذر خامنه‌ای بود. بقیه دفاتر سازمان بازآفرینی همگی در دل محله‌های حاشیه‌ای بودند، به‌جز این دفتر و دفتر تسهیلگری ارگ که انگار یک مأموریت تازه داشتند؛ پیگیری و تقویت نشانه‌هایی از تاریخ، فرهنگ، هویت و معماری در محلات قدیم.
با شروع‌به‌کار این دفتر هم پروژه تازه‌ای راه افتاد؛ پروژه احیا و مرمت گذر تاریخی کوچه خامنه‌ای که از سال‌ها پیش، یکی از پاتوق‌های دائمی زائران بود و حالا می‌خواست کاربری‌های تازه‌ای را به بنا‌های قدیمی این محور بدهد. از باززنده‌سازی حمام تاریخی سعدی برای زائران گرفته تا ایجاد اقامتگاه‌هایی که حالا می‌خواهند با نگاه‌های جدید به خدمت زائر و مجاور بیایند. با سپیده بخشیده‌زاد، مدیر پروژه دفتر توسعه محله؛ بهرام عرفانیان، کارشناس معماری و مرمت؛ و ملیحه کروخی، کارشناس اجتماعی و تاریخی دفتر تسهیلگری سرشور؛ درباره همه کار‌های این ۹ماه گپ زده‌ایم، ۹ ماهی که دارد تاریخ را به یک گذر قدیمی برمی‌گرداند تا یک جاذبه تازه برای مسافران مشهد ایجاد کند.
اصل ایده احیا و مرمت محور کوچه خامنه‌ای از کجا آغاز شد؟
بخشیده زاد: از آغازبه کار دفتر تسهیلگری. با آغازبه کار دفتر و استقرار آن در این محور بود که کوچه خامنه‌ای برای ما به یک گذر خاص تبدیل شد. از همان ابتدا هم ما به دنبال تعریف یک مجموعه پروژه‌های محرک بودیم، پروژه‌هایی که همه محله را راه بیندازد. با همین ایده هم جداره سازی و مرمت قطعات اول یعنی مسجد حاج داداش، خانه نوریان، ملک مجاور نوریان، ملک مدقق و جداره سازی هتل صابر با تفاهم مالک‌ها و هزینه کرد شهرداری راه افتاد.
یعنی به نوعی در این مرحله شما به دنبال یک مجموعه پیشران برای تحریک اهالی بودید؟
بله. هنوز هم به دنبال این هستیم که در مراحل بعدی با درصد مشارکت‌های بیشتری، اهالی را پای کار بیاوریم. بعد از همین مرحله هم مشاهده کردیم که این محور به طور کلی ظرفیت اقدام دراین زمینه را دارد. البته ظرفیت‌هایی بوده که از دست رفته، ولی همین بخش‌هایی که باقی مانده، غنیمت است. اصل حرف ما از همان ابتدا این بود که وضعیت موجود تثبیت و جلو تعریض گرفته شود. شاید این فرایند هم چهار پنج ماه وقت ما را گرفت، ولی دست آخر به این ختم شد که تعریض این محور در طرح تفصیلی لغو شد. علتش هم این بود که بنا‌های ارزشمندی وجود داشت که باید در کنار کوچه حفظ می‌شد؛
و تلاش این بود که مرمت این بنا‌ها هم آغاز شود؟
عرفانیان: بله. تا قبل از اینکه ما بخواهیم وارد این گذر بشویم، نگاه مرمتی و حفاظتی در محدوده‌های کمی از مشهد وجود داشت، ازجمله اینکه بخواهیم از یک وضعیت موجود حفاظت کنیم یا اینکه بخواهیم توسعه را با نگاه حفاظتی پیش ببریم. نگاهی که در این گذر وجود دارد، همین است، چون ما نمی‌توانیم جلو توسعه را بگیریم. از طرفی از لحاظ اجتماعی بافتی داریم که خیلی از مالکان اصلی رهایش کرده اند.
مثلا ما ملکی تاریخی اینجا داریم به نام «ابورضا» که الان متعلق به یک فرد عمانی است. به طبع این فرد نگاه صیانتی ندارد و انگیزه اش از تملک، بهره وری و بهره برداری از امکانات و امتیازات است. از این نظر، نگاهی که ما در این گذر تجربه می‌کنیم، خیلی باارزش است. چون ما داریم تجارب تازه‌ای کسب می‌کنیم. به عنوان نمونه در همین ملک، ما یک پروژه واچینی، ساخت مجدد عین به عین و ایجاد یک بنای میان افزا را تجربه می‌کنیم و در عین حفظ پوسته دوطبقه تاریخی، اجازه می‌دهیم که مالک از بنایش بهره برداری کند. پایین‌تر از این ملک، خانه مدقق را داریم.
این خانه انگار یک آدم هشتادساله است که روی صورتش را با ماسک پوشانده اند. همین چند روز پیش با تراشیدن سیمان‌های جداره این خانه، آجر مهری‌های بنا بعد از چند دهه نمایان شد. طبقه دوم این بنا به طور کلی نابود شده است، یعنی فقط آجر مهری‌های ۳ تا از دهنه‌های طبقه همکف باقی است. این یک تجربه دیگر از مرمت برای ماست که با کمک نشانه‌های موجود و خاطرات مردم و مالکان انجام می‌شود که دومین تجربه است. سومین نگاه مرمتی در همین گذر، مرمت آب انبار و مسجد تشکری است. ما در این پروژه هم مجموعه‌ای منابع شفاهی داریم درباره اینکه این بنا به چه صورت بوده است.
پس ما در یک گذر ۳ تجربه متفاوت از مرمت را می‌بینیم؟
بله. از این نظر، این گذر تاریخی یک مجموعه از تجارب مرمتی را برای مشهد دارد که در فاصله چندده متری از یکدیگر رخ داده است. در کنار این ها، مرمت خانه نوریان هم هست که برای ایجاد زمینه یک عملکرد معاصر شکل گرفته است. اینجا هم یک تجربه داریم برای احیای فضای باز در این خانه.
بخشیده زاد: و امید داریم که این تجربه‌ها به عنوان یک مجموعه پیشران، با کمک مشوق‌هایی که شهرداری در این محور قرار می‌دهد، به تغییر نگاه منجر شود.
کروخی: و این امر اگر با ایجاد کاربری‌های متفاوت و متناسب همراه شود، حتما به حفظ بافت منجر می‌شود. این هم یکی از کار‌های دفتر است. یعنی ما داریم روی فرصت‌های مختلف کاربری در این محدوده کار می‌کنیم، درحالی که تأکید روی کاربری اقامتی در این محدوده‌ها زیاد است. همچنان که کاربری‌های خدماتی بسیاری موردنیاز است که در این محدوده پاسخ داده نمی‌شود.
پس تا اینجای کار را با جداره سازی و مرمت چند پلاک تاریخی آغاز کرده اید. درست است؟
بخشیده زاد: بله. مرمت و جداره سازی اکنون در خانه تاریخی نوریان، مسجد حاج داداش، آب انبار و مسجد تشکری، خانه مدقق، خانه ابورضا و ۵ دهنه تجاری و خانه ترشیزی در ابتدای گذر اجرا می‌شود. البته در پیشنهاد اولیه ما مسجد الهی، ملک سنگچولی و نمای خانه صالحی هم وجود داشته است. به این ها، جداره سازی هتل صابر را هم اضافه کنید که جداره خانه نوریان و ملک کریم نژاد را به یکدیگر وصل می‌کند. علاوه بر این در تلاشیم که در دیگر ابنیه که قصد تجدید بنا دارند، به تصویب ضابطه‌هایی برسیم. این ضابطه‌ها هم همین هفته فرستاده شده است و شامل سطح تراکم و تراز تاریخی، استفاده از مصالح آجر در جداره ها، الگوی جرم گذاری و مواردی از این دست می‌شود. بعد از این در تلاشیم که درباره کف سازی محور اقداماتی انجام دهیم که اولویت گذر را به پیاده‌ها بدهد. از این نظر در طرح ها، عرض سواره بین ۵/۳ تا ۴ متر برای یک حرکت در نظر گرفته شده است.
بودجه‌های طرح چطور تأمین می‌شود؟
سازمان بازآفرینی بودجه را تأمین می‌کند. این سازمان برای دفاتر تاریخی بودجه مصوبی دارد که به منطقه به عنوان مجری تفویض می‌شود. مصوبات هم در کمیته فنی سازمان باز آفرینی انجام می‌شود که نماینده شهرداری هم در آن حضور دارد. البته در این گذر، میراث فرهنگی را هم به دلیل اقتضائاتی وارد میدان کردیم.
اصل ماجرا در این محور تا امروز به این دلیل بوده است که مردم وارد میدان بشوند. باتوجه به اینکه هنوز مدت کمی از آغاز طرح گذشته است، تا همین جا اقدام و مشارکت مردم را تا چه اندازه امیدوارکننده می‌دانید؟
کروخی: مردم منتظر یک نقطه اعتمادند. ما امیدواریم که وقتی یک مرحله از این گذر را پیش ببریم، نقطه‌ای برای ارجاع داشته باشیم. چون متأسفانه بخشی از اجرا‌ها در محور سرشور برخلاف خواست ساکنان بوده و همین امر و طولانی شدن آن پروژه باعث شده است کار ما هم این طرف سخت شود. یعنی در محور دیگری یک تجربه منفی برای مردم ثبت شده است. البته در گذر خامنه‌ای تا اینجای کار تجربه خوبی داشته ایم و به نظر می‌رسد فرصت همراه سازی مردم وجود دارد.