کارشناسان بر سر پیامد‌های هراسناک پیری جمعیت در ایران هم‌نظر هستند، اما درباره برخی بند‌های قانون مجلس و اجرای آن همچنان نقد‌های جدی دارند.
محدثه شوشتری | شهرآرانیوز؛ درست در واپسین روز‌های سال ۹۹ قانونی ۷۴ ماده‌ای در مجلس مصوب شد که با توجه به فرا رسیدن سال نو و تعطیلات نوروزی در شلوغی آن روزها، سر و صدایی به پا نکرد. در سکوت خبری و بدون نقد و نظری، بهارستانی‌ها مُهر تأیید خود را پای «طرح جامع جمعیت، جوانی و تعالی خانواده» برای اجرای آزمایشی هفت ساله آن زدند. این اولین قانون جامع جمعیتی کشور با هدف فرزندآوری به حساب می‌آید.
حالا بعد از گذشت بیش از سه هفته از زمان تصویب این طرح و پایان تعطیلات و آغاز به کار رسانه‌های مکتوب، صحبت از فراز و فرود این طرح بین موافقان و مخالفان داغ شده است.
این طرح قبل از اینکه این روزها با نقد و نظر‌های فراوانی روبه رو شود، سابقه دیرینه در، اما و اگر‌ها دارد و از هشت سال قبل تاکنون در سه دوره مجلس، هربار روی بند‌های مختلف آن بحث شده و مصوب نشده بود. طرح ابتدا در سال ۹۲ با هدف افزایش نرخ باروری به حداقل ۲.۵ فرزند به ازای هر زن با ۵۰ ماده ازسوی نمایندگان تهیه و اعلام وصول شد، اما در مجلس نهم به سرانجام نرسید. در مجلس دهم نیز طرح با اصلاح و حذف برخی از مواد، دوباره در دستور بررسی قرار گرفت، اما باوجود کم و اضافه کردن مواردی دیگر، در دستور کار صحن علنی قرار نگرفت. درنهایت با اعمال تغییرات فراوان در این طرح که همین تغییرات نیز نقد‌هایی زیادی را بدنبال دارد، مجلس یازدهم آن را ۲۶ اسفند سال گذشته مصوب کرد.
در گفتگو با یک نماینده موافق این طرح و یک جامعه شناس مخالف به فراز و فرود قانون فرزندآوری پرداخته ایم.
هدف گذاری اشتباه در انتظار برای فرزندآوری
دکتر مجید فولادیان، عضو هیئت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی و عضو شورای جمعیت استان خراسان رضوی است. او به عنوان یک پژوهشگر اجتماعی و جامعه شناس و مخالف بند‌های طراحی شده در طرح جمعیت و خانواده مصوب مجلس با ما گفتگو می‌کند.
دکتر فولادیان یک نقد کلی را مطرح می‌کند که شامل تمامی طرح جمعیت می‌شود. به گفته او، این طرح فقط طبقات ضعیف و متوسط به پایین جامعه را در نظر گرفته است و هدفمند نیست؛ زیرا طبقات ضعیف و متوسط به پایین جامعه در فرزندآوری مشکلی ندارند و این طبقات متوسط و متوسط به بالا هستند که فرزندآوری آن‌ها کاهش شدیدی داشته است.
این پژوهشگر تأکید می‌کند: هر مصوبه و طرحی که فرزندآوری را در طبقه ضعیف جامعه تقویت کند، جز دامن زدن به افزایش چرخه فقر، نتیجه‌ای ندارد. در شرایط فعلی بیش از ۳ میلیون کودک کار داریم و میزان بیشتری از این آمار، کودک بازمانده از تحصیل. با امتیاز‌های مالی ناچیزی که در طرح جمعیت مجلس در نظر گرفته اند، در همین طبقه ضعیف، افرادی تشویق می‌شوند که برای ۱۰ میلیون تومان وام به ازای تولد هر فرزند، فرزند دیگری هم به دنیا بیاورند.
طرحی سطحی و سوری
این جامعه شناس، گریزی به توصیه‌های رهبر انقلاب درباره جلوگیری از پیری جمعیت کشور و فرزندآوری می‌زند و می‌گوید: ما یک دستور رهبری داریم که ۲۷ بند دارد و در این بند‌ها شرایط خوبی را برای افزایش جمعیت توصیه کرده اند، اما متأسفانه فهم مسئولان و مدیران و دست اندرکاران ما از این دستورالعمل ۲۷ بندی خیلی سطحی و صوری بوده است و این را می‌توان در بند‌های طرح جمعیت مجلس نیز دید. درواقع خیلی از مفاد طرح جمعیت که نمایندگان آن را برای افزایش جمعیت درنظر گرفته اند، درمواردی، مغایر با دستورالعمل رهبری است.
دکتر فولادیان با اشاره به جلسات شورای جمعیت خراسان رضوی که وی نیز به عنوان عضو این شورا در این جلسات شرکت می‌کند، می‌گوید: متأسفانه در همین جلسات هم می‌بینم که فهم مسئولان ما از افزایش جمعیت خیلی سطحی است. می‌خواهند جمعیت افزایش یابد و فقط این اصل را در نظر می‌گیرند. وقتی درباره خراسان رضوی صحبت می‌کنند، می‌گویند خدا را شکر که استان ما در افزایش جمعیت رتبه خوبی در کشور دارد و در جایگاه سوم قرار دارد.
اصل این نگاه به صورت کلی اشتباه است. بار‌ها در همین جلسات یادآور شده و به عنوان یک جامعه شناس گفته ام شما بیایید روی نقشه ببینید که این تولد‌ها در کجای مشهد و خراسان رضوی رخ می‌دهد. سازمان ثبت احوال یا دستگاه متولی دیگری در امور موالید باید چنین نقشه‌ای را برای ارزیابی از جمعیت طراحی کند. پیش فرض و با اطمینان زیاد می‌توان گفت که هم‌اکنون این ولادت‌ها بیشتر در حاشیه شهر و مناطق کم برخوردار مشهد و سایر مناطق استان اتفاق می‌افتد. پس در این طبقات مشکل فرزندآوری وجود ندارد که آن را حل کنیم. باید برای آن دسته از طبقات مشهد و استان که بر اساس داده ها، نقشه‌ها و آمار‌ها در فرزندآوری مشکل دارند، هدف گذاری شود.
این جامعه شناس تأکید می‌کند: باید به جای انگیزه دادن با یک وام ناچیز یا تسهیلات حداقلی به عنوان مشوق برای فرزندآوری، به راهکار‌های تشویقی برای فرزندآوری در طبقات متوسط و متوسط به بالای جامعه اندیشید. کدام عقل سلیم می‌تواند بپذیرد که خانواده‌ای در طبقات بالای جامعه برای ۱۰ میلیون وام یا ۱۰۰ میلیون تومان وام مسکن و تسهیلات این چنینی، انگیزه برای فرزند آوری پیدا کند؟!
ممنوعیت‌های طرح جمعیت نصیب طبقات ضعیف می‌شود
دکتر فولادیان، راهکار‌های اندیشیده شده در طرح جمعیت و جوانی را سیاست‌های اشتباهی توصیف می‌کند که فقط به مشکلات جامعه اضافه خواهد کرد، وگرنه بند بند طرحی که فقط طبقات ضعیف و پایین جامعه را هدف قرار داده است، هیچ فایده دیگری نخواهد داشت. برای نمونه، اگر آمده اند و در این طرح توزیع اقلام بهداشتی جلوگیری از بارداری در مراکز بهداشت را ممنوع کرده اند، باید پرسید چه کسانی از این اقلام محروم شده اند؟
طبقاتی که مشکلات مالی دارند یا دسترسی به هزینه و خرید این اقلام از هر داروخانه‌ای را ندارند. خیلی سطحی نگری است که فکر کنیم با ممنوعیت توزیع اقلام جلوگیری از بارداری، می‌توان خانواده‌های تک فرزند را تشویق به فرزندآوری کرد یا خانواده‌هایی را که تمایل به فرزندآوری ندارند، مجبور به فرزندآوری کرد. هر منطق و عقلی این را رد می‌کند و طبیعی است که هر کس پول داشته باشد، از بازار سیاه، بازار آزاد و هر طور شده، می‌تواند به این اقلام دسترسی پیدا کند و فقط باز هم طبقات ضعیف جامعه جا می‌مانند.
به جای وام، امید به آینده بدهید
این مخالف طرح مصوب جمعیت، در پاسخ به پرسش که چه راهکار‌هایی بایـد برای فرزندآوری طبقات متوســط و متوسـط به بالای جامعه در نظر بگیرند که در این طرح مغفول مانده است، توضیح می‌دهد: راهکار‌هایی در دنیا وجود دارد و خیلی از کشور‌ها با به کارگرفتن همین راهکار‌ها در فرزندآوری طبقات بالای جامعه موفق بوده اند. نیازی نیست که مسئولان بروند و چرخ را از ابتدا اختراع کنند؛ کافی است که ببینند چطور دیگر کشور‌ها در فرزندآوری، مشکلات جامعه ما را ندارند. بی شک، مهم‌ترین مشکل جامعه ما، نبود امید به آینده است.
اگر مسئولان امید به آینده را در این طبقات جامعه تقویت کنند، به خودی خود، نیاز به هیچ کار دیگری نیست و مشکل فرزندآوری حل خواهد شد. وقتی در ارزیابی‌ها و سنجش‌های صورت گرفته شاهد این هستیم که در پنج سال گذشته به شدت امید به آینده در جامعه ما سقوط کرده است، چطور از این بدنه جامعه انتظار فرزندآوری داشته باشیم. جامعه‌ای را که در بیم و هراس از آینده و به سر می‌برد، نمی‌توان با چند وام و ارائه تسهیلات به فرزندآوری سوق داد، بلکه باید اعتمادسازی، امیدآفرینی، رفع موانع ازدواج جوانان و زمینه سازی برای زندگی بهتر آنان را فراهم کرد. در چنین بستری فرزندآوری هم رخ می‌دهد.
برای طرح جمعیت مسیری طولانی آمده ایم
این اظهارات جامعه شناسی در نقد طرح جمعیت و جوانی در حالی مطرح می‌شود که حجت الاسلام نصرا... پژمان فر، نماینده مردم مشهد در مجلس، به عنوان فردی که از سه دوره قبل شاهد مسیر رفت و برگشت این طرح بوده است، تمام قد از آن دفاع می‌کند.
او ابتدا از مسیر طولانی طرح جمعیت از زمان مطرح شدن تاکنون می‌گوید. به گفته حجت الاسلام پژمان فر، «طرح جامع جمعیت و تعالی خانواده» برای بار اول اواخر مهر سال ۹۱ در دستور کار مجلس قرار گرفت و پیش نویس آن در خردادماه سال ۹۲ تقدیم مجلس شد تا به تصویب برسد و اجرایی شود؛ اما به دلیل بار مالی سنگین آن برای دولت و همچنین انطباق نداشتن با برخی سیاست‌های بالادستی به کمیسیون فرهنگی مجلس بازگشت. طرح اولیه ۲۷ ماده بود، سپس به ۵۲ ماده و در نهایت در مجلس یازدهم به ۷۴ ماده افزایش یافت و به عنوان طرحی جامع در افزایش جمعیت و تعالی خانواده مورد موافقت نمایندگان قرار گرفت.
مسئولان اجرایی ما دغدغه افزایش جمعیت را نداشتند
او در دفاع از ضرورت و ماهیت این طرح بیان می‌کند: مسئولان اجرایی ما دغدغه افزایش جمعیت را نداشتند. خود ما در مجلس دهم با مشکلاتی مواجه شدیم که اصل آن، دغدغه نداشتن مسئولان بوده است. حتی خود دولت با بهانه نبود اعتبار برای این طرح سبب شد که این طرح مهم در گذشته به سرانجام نرسد. از مجلس نهم این طرح روی زمین ماند تا در مجلس یازدهم نهایی شد. یکی از ویژگی‌های مثبت این طرح آن است که در آن برای مسئولان و متولیان در جامعه نقش و وظایفی تعریف شده که با اجرای این تکالیف، انگیزه بخشی در جامعه برای فرزندآوری فراهم خواهد شد؛ زیرا مسئولان ما تاکنون به وظایف ذاتی خود عمل نکرده اند. ما در طرح جمعیت و جوانی به طور ریز و مصداقی تکالیفی را بر عهده آنان گذاشته ایم تا به فرزندآوری در جامعه کمک شود.
وی برخلاف نقد‌هایی که به طرح جمعیت وارد می‌شود و اینکه هدفمند طراحی نشده است، می‌گوید: توانستیم انگیزه‌های خوبی را برای افزایش فرزند آوری در طرح جمعیت بگنجانیم؛ زیرا بحران جمعیت برای جمعیت ما خیلی جدی است. نگاه نکنید که در حال حاضر نیروی مازاد کار داریم؛ تا چند سال آینده برای کار مجبور می‌شویم نیرو از خارج وارد کنیم.
این نماینده مردم مشهد در مجلس در دفاع از بند‌های طرح جمعیت و جوانی تأکید می‌کند: خیلی از جوانان مشکلات ازدواج نکردن خود یا تأخیر در فرزندآوری را به مباحث مالی ربط می‌دهند. در این طرح تسهیلات مالی برای زوج‌های جوان با هدف تشویق به فرزندآوری در نظر گرفته شده است، ازجمله تسهیلات بانکی و تسهیلات و حمایت‌هایی که برای کمک مسکن ارائه می‌شود.
قانون به تنهایی نمی‌تواند در موضوع فرزندآوری اثربخش باشد
حجت الاسلام پژمان فر درباره نقد دیگر که قانون گذاری دراین زمینه در همه طبقات جامعه به ویژه طبقات متوسط به بالا تأثیر چندانی نخواهد داشت، اذعان می‌کند: بدیهی است که قانون به تنهایی نمی‌تواند در موضوع فرزندآوری اثربخش باشد، بلکه باید فرهنگ سازی و تغییر سبک و الگوی زندگی اجتماعی صورت گیرد.
درباره بحران پیری جمعیت و نیاز به فرزندآوری نیز باید قانون را در کنار فرهنگ سازی و تغییر سبک زندگی در نظر بگیریم. چرا باید نرخ باروری جامعه ما از ۶.۸ در دهه ۶۰ به ۱.۷ در پایان دهه ۹۰ برسد؟ در سال‌های دهه ۹۰ نیز به شدت با کاهش جمعیت مواجه بودیم.
برای این بحران باید در مجلس نیز فکری می‌شد که با طرح جمعیت و جوانی این اقدام صورت گرفت. این طور نبوده است که حرف منتقدان و دیدگاه‌های کارشناسی‌شان در این طرح دیده نشود؛ چنان که در چند بند، اصلاحاتی انجام دادیم. یک ابهام مربوط به هزینه‌ها و بار مالی این طرح بود که از بار مالی آن کم کردیم. درباره موضوع غربالگری هم صحبت‌هایی مطرح بود که در جلساتی با مرکز پژوهش‌های مجلس از نظرات کارشناسان بهره گرفتیم و اصلاحات لازم صورت گرفت.