امید حسینی نژاد | شهرآرانیوز - میراث مکتوب، حافظه جهانی جمعی و مستند مردم جهان است که سهم بزرگی از میراث فرهنگی جهان را نمایش می‌دهد و تکامل تفکر و کشف و دستیابی جامعه بشری را ترسیم می‌کند. حافظه جهانی میراثی از گذشته برای جوامع انسانی کنونی و آینده است. بسیاری از حافظه‌های جهانی در کتابخانه ها، آرشیو ها، موزه‌ها و محل‌های نگهداری در سراسر جهان قرار دارند و بسیاری از آن‌ها هم اکنون در معرض خطر هستند. بسیاری از میراث مکتوب به دلیل جا به جایی تصادفی یا عمدی آرشیو‌ها و مجموعه ها، شرایط جنگی یا دیگر شرایط تاریخی پراکنده شده اند.
گاهی اوقات موانع عملی و سیاسی مانع از دسترسی شده است، در حالی که در موارد دیگر زوال یا تخریب تهدید محسوب می‌شود. حافظه جهانی، میراث مکتوب بشریت را در برمی گیرد. مفهوم «سند» یک مفهوم جهانی است، اما می‌توان بر این موضوع تأکید کرد که برخی فرهنگ‌ها «سندگرا» هستند، بنابراین همه فرهنگ‌ها نمی‌توانند به طور مساوی از طریق میراث مکتوب و همچنین حافظه جهانی مطرح شوند.
کتابخانه ملی ایران به عنوان نهادی محوری در این باره جایگاه مهمی دارد. طرح‌های توسعه‌ای و بنیادی برای حفظ و صیانت از این میراث در این کتابخانه اجرایی شده است. برای آشنایی هرچه بهتر با وضعیت کتابخانه ملی و گام‌هایی که در مسیر حفاظت از نسخه‌های خطی و اسناد مکتوب برداشته است، گفت وگویی با دکتر اشرف بروجردی، رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی، انجام داده ایم که در آن به این مسئله از منظر گوناگون پرداخته شده است.
با وجود تأثیر نقش اسناد در توسعه کشور و تدوین سیاست‌های راهبردی، جایگاه اسناد در نهاد‌های علمی و سیاست گذاری ناشناخته باقی مانده بود. در سال های اخیر و در دولت دوازدهم، با تلاش صاحب نظران برای ترسیم این نقش به ویژه در میان اصحاب دانش، اقدامات شایانی انجام شده است که مهم‌ترین آن راهاندازی شبکه اسنادی کشور است. به این معنی که تمامی مراکز و پایگاههای علمی و اجرایی تولیدکننده سند از طریق سامانه الکترونیک به یکدیگر متصل شدهاند که برای قانونمند کردن این مهم طرحی تقدیم شورای عالی انقلاب فرهنگی شده است که امیدواریم با تصویب هرچه سریعتر آن این امر قانونمند شود.
اقدام دیگری که در این دوره در حوزه اسناد به وجود آمده است؛ کوتاه کردن زمان دسترسی به اسناد از ۲ ماه به ۲ روز است که میتواند محققان و پژوهشگران را یاریرسان باشد. همچنین سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در این راستا مرکز پژوهشیای تحت عنوان پژوهشکده اسناد دارد که یکی از وظایف اصلی آن پرداختن به این موضوع هاست. در این راستا اولویتهای پژوهشی سازمان در حوزههای مختلف از جمله سندپژوهی در دورههای کوتاه مدت و میان مدت تعیین شده که از سوی اعضای هیئت علمی و پژوهشگران خبره سازمان در حال انجام است. همچنین سازمان سه نشریه تخصصی در حوزه آرشیو، اسناد و یک نشریه تخصصی در حوزه اسلام شناسی و ایران شناسی دارد که در این نشریات به تناسب، موضوع‌های آرشیوی و اسنادی معرفی می‌شود.
فصلنامه «گنجینه» اسناد دارای رتبه علمی – پژوهشی و دیگر فصلنامهها دارای گرید تخصصی هستند که از سال گذشته اقدامات اساسی برای ارتقای رتبه آن‌ها نیز در دست انجام است. اکنون نزدیک به ۴۰ اثر در حوزه سندپژوهی و آرشیو در نوبت چاپ در انتشارات سازمان است که امیدواریم با ارائه آن‌ها به بازار نشر دریچههای نوینی به علوم آرشیوی در ایران باز شود. افزون بر این‌ها مذاکره با مراکز اسنادی کشور و انتقال اسناد آن‌ها به سازمان میتواند در توسعه بهرهمندی از اسناد مفید و مؤثر باشد.
کتابخانه ملی ایران در سالهای اخیر با خریداری نسخه‌های نفیس از مجموعه داران و افراد و اشخاص و همچنین از طریق اهدا به جمع آوری نسخ خطی اقدام کرده، ضمن آن که با کادر تخصصی فهرست نویسی نسخ خطی به شناسایی و معرفی نسخ خطی و نفیس و همچنین چاپ فهرستهای مختلف اقدام کرده است. بیش از ۹۰ درصد از نسخ خطی سازمان اسکن شده و نسخه دیجیتال دارند که تعداد زیادی هم اکنون از طریق پرتال سازمان در دسترس محققان و اندیشمندان است. کتابخانه ملی به عنوان نهاد بالادستی در حفظ و نگهداری نسخ خطی به خدمات مشاوره‌ای برای حفظ و نگهداری و تهیه نسخه پشتیبان از این میراث ارزشمند ایرانی اسلامی اقدام کرده است.
در حوزه شناسایی و سازمان دهی میراث مکتوب اقدام کتابخانه ملی ایران از اقدامی کشوری به اقدامی منطقهای تبدیل شده و در حال کمک به تکمیل فهرست میراث مکتوب عراق و کشور‌های اسلامی و جهان اسلام و انتشار آن است. از جمله مهم‌ترین اقدامات انجام شده؛ استانداردسازی، فهرستنویسی و دیجیتالسازی منابع سندی است که به حفظ اسناد کمک می‌کند تا جایی که کتابخانه ملی ایران یکی از کتابخانههای مدرن دنیا محسوب می‌شود. بهرهمندی از نیرو‌های متخصص، ترمیم اسناد آسیب دیده، انتقال دانش حفظ اسناد به سطح جامعه از طریق دورههای آموزشی و انتشار اطلاعات از دیگر گامهای مؤثر در حفظ اسناد است.
خوب است بدانید در ابتدای حضور من در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، سرعت ارائه خدمات آرشیوی حدود ۶۱ روز بود و این آمار برای پژوهشگران تعجببرانگیز بود. ما با برنامه راهبردیای که در این باره داشتیم سعی کردیم که به لحاظ کمی و کیفی این وضعیت را بهبود بخشیم و دسترسی پژوهشگران را به این منابع آسان کنیم. با رصد و پیگیریهای مداوم در چندین سطح، ما موفق شدیم ۶۱ را به کمتر از ۲ روز کاهش دهیم و به زودی در میانه سال جاری، سرعت ارائه خدمت در این بخش و به طور کلی همه بخشهای خدمترسان سازمان به کمتر از یک ساعت خواهد رسید.
یعنی پژوهشگران امسال با مراجعه حضوری به تالار‌های جست وجو قادر خواهند بود در همان لحظه حضور، اسناد و منابع خود را دریافت کنند. از دیگر اقدامات انجام شده؛ حرکت به سمت دیجیتال کردن منابع سندی است که در دورۀ ۵۰ ساله عمر مرکز اسناد تنها ۵ درصد از اسناد دیجیتال شدهاند که امروز به حدود ۱۰ درصد رسیده است و امیدواریم در آینده بتوانیم تمامی منابع سندی موجود را دیجیتال کرده و از طریق سامانهها دسترسی به آن‌ها را آسان کنیم.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در اصل حافظه فرهنگی ایران است و هر اقدام هویتبخش و هر برنامهای در این باره به منابع تاریخی منسجمی نیازمند است که رسالت سازمان در واقع در حفظ این اسناد و منابع هویتی است. شناخت اسناد گرچه برای مردم دارای اهمیت است، ولی بیشتر کار پژوهشگران حوزه تاریخ و دیگر رشتههای علوم انسانی است. یعنی این کارشناسان هستند که این اسناد را به افکار عمومی معرفی میکنند.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران باید خانه امنی برای این قبیل پژوهشگران باشد تا آن‌ها بتوانند واسط و رابط مناسبی در این باره باشند و در اصل این وظیفه خطیر ما در این باره است که برای توسعه شناخت و آگاهیبخشی به مدد رسانهها و پایگاههای خبری و سامانهها به طور مکرر اطلاعرسانی می‌شود. آنچه میتواند برای مردم جذاب باشد؛ تورّق تاریخ و بازخوانی وقایع و رویدادهاست که از طریق پایگاه خبری سازمان مرتب به نمایش گذاشته می‌شود. قدردانی از سندپژوهان و تعامل بین دستگاهی در به اشتراک گذاردن اسناد در اختیار، برپایی نمایشگاههایی از اسناد موجود میتواند فهم مناسب از اهمیت سند را به سطح جامعه انتقال داده و مردم را نسبت به تاریخ گذشته خود آشنا کند.
اسناد کتابخانه ملی طبقهبندیشده هستند. به این معنی که برخی از آن‌ها در دسترس برای همگان، برخی تنها برای محققان و مدیران و برخی محرمانه و غیرقابل دسترسی هستند که منظور از در اختیار همگان قرار دادن اسناد آن‌هایی است که در طبقه اول یعنی در دسترس برای عموم، به صورت نمایش در معرض رؤیت همگان قرار دارد و این قاعده در همه دنیا ساری و جاری است.
اما اسناد طبقه دوم یا نیمه محرمانه پس از گذشت یک دورۀ زمانی در دسترس خواهند بود که این به تشخیص شورای اسناد ملّی است و معمولاً گذر ۴۰ ساله امکان دسترسی به آن‌ها را فراهم می کند.
اما ارتباط با دیگر کتابخانههای مشهور دنیا، افزون بر عضویت در مجمع بینالمللی «ایکا» برای اسناد و «ایفلا» برای کتاب که تبادل تجارب در آن انجام می‌شود.
کشورما با کتابخانههای دیگر به تبادل کتاب و سند به طور مستمر اقدام می‌کند، البته اسناد دیجیتال است، اما منابع کتابی فیزیکی است، بنابراین نظر به شرایط خاص ایران در حفظ و نگهداری و مرمت و اشاعه اطلاعات نسخ خطی و میراث اسلامی، ارتباطات بین کتابخانه‌ای از اهمیت بسیاری برخوردار است، اما کتابخانه ایران به عنوان دومین مجموعه بزرگ نسخه‌های خطی کشور و با سابقه بیش از ۸۰ سال در حفاظت و نگهداری از میراث ایران و اسلام دارای تجربیات بسیار گران بهایی است که کتابخانه‌ها و موزه‌های غربی نیز برای افزایش دانش و مهارت ناچار به ارتباط با آن هستند.
هرچند به دلیل شرایط خاص سیاسی امکان ارتباط جدی با کتابخانه و موزه‌های آمریکا در سالهای اخیر کمرنگ شده است، اما از دانش و تجربیات همدیگر به ویژه در حوزه ردهبندی و فهرستنویسی کتاب‌های چاپی بیشتر استفاده می‌شود و امروز بیشتر از طریق پرتال‌ها و صفحات مجازی کتابخانه‌ها و موزه‌ها از آخرین اخبار و تجربیات و دستاورد‌های آن‌ها استفاده می‌شود.
ما شعاری را انتخاب کردیم با این مضمون: «کتابخانه ملی در خانه هر ایرانی» و برای تحقق این شعار تلاش کردیم که مهم‌ترین تلاش ما دسترسپذیر کردن همه مردم به اسناد و منابع کتابی از طریق سامانه رسا و به صورت دیجیتال است. کرونا ما را وادار کرد که تمامی نیرو و انرژی و امکانات خود را به کار ببندیم برای خدماترسانی بهتر به پژوهشگران و دانشجویان از طریق توسعه دیجیتال و راهاندازی شبکههای مختلف از جمله؛ شبکه کتابخانه‌ها که در حدود ۵۰۰۰ کتابخانه را به یکدیگر متصل کردیم، شبکه اسناد و شبکه نشریات (سنا) از اقدامات دورۀ کرونا بود، همچنین از طریق برپایی وبینار‌های متعدد و ارتباط با کشور‌های دیگر به صورت مجازی برای بهره مندی از تجربیات دوران کرونا با بسیاری از کشور‌ها این تبادل تجربه انجام شد.
هماکنون کاربران میتوانند با ایمیل به تالار پژوهش اسناد، اسناد مورد نیاز خود را درخواست دهند و باز از طریق همان ایمیل تصویر اسناد خود را دریافت کنند. علاوه بر این سامانههایی مانند رسا ایجاد شدهاند که کاربران بتوانند منابع مورد نیاز خود را به شکل غیرحضوری و برخط در همان لحظه از این سامانهها بردارند. توسعه موجودی دیجیتال در قالب سازمان و دسترس پذیر کردن اسناد در درگاه سازمان از دیگر کار‌های ما در دوران کرونا بوده است.