باغ اکبریه بیرجند از نمونه باغ‌های چندعملکردی ایرانی است که ۲ خرداد ۱۳۷۸ ثبت ملی و سال ۲۰۱۱ ثبت جهانی شد.
هادی دقیق | شهرآرانیوز؛ آیین کهن ایرانیان به کشاورزی، باغ‌سازی و ایجاد فضای سبز اهمیت خاصی می‌داد و آن را ستایش می‌کرد، به طوری که در متون مقدس پیش و پس از اسلام هم ذکر آن آمده است (پیرنیا:۱۳۸۶). در زمین‌های مناطق گرمسیر ایران‌زمین نیز اهمیت باغ‌سازی دوچندان بود و کاربری‌های آن نیز متنوع. باتوجه‌به اینکه درون‌گرایی از ویژگی‌های اساسی معماری ایرانی است، ساخت باغ‌های بزرگ ایرانی نیز از همین اصل پیروی می‌کرد و معمولا دورتادور آن‌ها با دیوار محصور می‌شد. جدا از این، وقتی بیننده به باغی که دیواری بلند داشت، وارد می‌شد، به‌سبب سرسبزی ناگهانی باغ شگفت‌زده می‌شد و چشم‌اندازی سبز و بدیع نسبت به خشکی بیرون می‌دید.
این‌ها تنها مسائل باغ‌سازی در مناطق گرمسیری نبود؛ رساندن آب به باغ و حتی آب‌رسانی به نقاط مختلف باغ و چرخاندن جوی‌ها بین درختان و گیاهان و رقصاندن آب در میان حوض‌ها، هم چالش تأمین آب باغ‌های ایرانی بود و هم در باغ فضاسازی و صداسازی می‌کرد. دست‌آخر این روابط پیچیده بین انسان و طبیعت در مناطق خشک، رفته‌رفته شکلی از فرهنگ ایجاد کرد که شواهد آن امروز در باغ‌های ایرانی دیده می‌شود و به‌واقع هم دیدنی است. در باغ‌های ایرانی تلاش بر استفاده بهینه و هماهنگ از فضا بود، چه در فضای باغ و چه در ساختمان باغ و این امر مستلزم ایجاد کاربری‌های مختلف برای باغ بود. ساختمان باغ نیز گاهی در مرکز باغ احداث می‌شد، مثل باغ دلگشای شیراز و گاهی در بالای باغ، مثل باغ اکبریه بیرجند.
باغ اکبریه از نمونه باغ‌های چندعملکردی ایرانی است که ۲ خرداد ۱۳۷۸ ثبت ملی و سال ۲۰۱۱ ثبت جهانی شد، البته بیرجندی که به آب‌وهوای گرم و خشک می‌شناسیم، فقط همین یک باغ را نداشت، رحیم‌آباد، امیرآباد، شوکت‌آباد و... باغ‌های دیگر این شهر زیبا بودند، اما اکبریه شاخص‌ترین باغ بیرجند است. «اکبریه» تا چندی پیش در روستایی به همین نام بیرون از بیرجند بود، اما با گسترش شهر بیرجند، امروز در انتهای خیابان معلم، لمیده بر شهری تاریخی و در میان کوچه‌های قدیمی جلوه‌گری می‌کند.
بیرجند منطقه‌ای راهبردی در شرق ایران است، ازاین‌رو، در پی وقایع جنگ جهانی دوم، انگلیس و پس از آن روسیه در این شهر کنسولگری افتتاح کردند. در این زمان، سیاست‌مدار شاخص بیرجند محمدابراهیم‌خان علم، ملقب به شوکت‌الدوله، بود.
بخشی از بنای باغ اکبریه در دوره زندیه پا گرفت، اما بخش اصلی بنای باغ، قاجاری است و حشمت‌الملک اول، حکمران رسمی ناصرالدین‌شاه در منطقه، آن را ساخته است. پس از آن در اواخر دوره قاجار، شوکت‌الدوله افزون بر کاربری مسکونی‌کشاورزی و تفرجی، باغ اکبریه را به محل کار حاکم محلی تبدیل کرد که شاخص‌ترین تغییر آن کاشت درختان کاج در محور اصلی باغ بود تا فضا برای میهمانان، به‌ویژه خارجی‌ها چشمگیرتر شود.
امروز نیز همان کاج‌ها چنان افراشته شده‌اند که پیوند شاخه‌هایشان آسمان زیبا و سایه دل‌نشینی ایجاد کرده است، همان محوری که باغ را به دو نیمه کرده است و مدت‌ها محل برگزاری مراسم و جشن‌ها و حتی میزبانی از میهمانان خارجی و داخلی به‌ویژه رضاشاه و فرزندش بود، البته در دوره پهلوی دوم و زمانی که اسدا... علم، آخرین وارث باغ، در این فضا از محمدرضا پهلوی میزبانی می‌کرد، کارکرد امنیتی هم به باغ اضافه شد که کارکرد‌های دیگر آن از جمله تفرج را کم‌رنگ کرد. سامان فرزین و همکاران، پاییز ۹۹ در مجله نظر به بررسی ویژگی‌های چندعملکردی در باغ میراث جهانی اکبریه پرداختند که درنهایت کاربری‌های گوناگون کشاورزی، تفرجی، سکونتی، حکومتی و اقتصادی را برای آن برشمردند.
بنای قدیمی دوره زندیه در انتهای شرقی باغ و فضایی دوطبقه است که بخشی از آن زندان و فضای اداری و مسکونی و اصطبل بوده است. کوشک اصلی بنا نیز قاجاری و دوطبقه است و در بالای باغ و درست روبه‌روی محور اصلی آن قرار دارد. در قسمت غربی آن هم بنا‌های دوره پهلوی در کنار حیاطی کوچک قرار دارند که مجموع این الحاقات از شرق تا غرب ضلع جنوبی باغ، عمارت باغ اکبریه را تشکیل می‌دهد. در ضلع جنوبی باغ و پشت عمارت اصلی نیز باغ یا حیاط کوچکی است که با یک راهرو بلند، باغ جنوبی و شمالی را به‌هم متصل می‌کند. در کنار باغ جنوبی کاروان‌سرایی نیز هست که زمانی پررونق بوده است.
در نهایت، اسدا... علم باغ اکبریه را وقف آستان قدس می‌کند. از سال ۷۰ نیز باغ اکبریه به میراث فرهنگی داده
شد و پس از ثبت جهانی نیز ساختمان اداری میراث از این مکان رفت و کاربری باغ‌موزه به اکبریه رونق بخشید؛ به‌شکلی که موزه‌های باستان‌شناسی و مردم‌شناسی و مشاهیر، کتابخانه، نمایشگاه فرش که مربوط به فرش‌های قاجاری منطقه است، نگارخانه و بازارچه صنایع‌دستی کارکرد فرهنگی‌تاریخی را نیز به مجموعه افزود.
منابع:
- پیرنیا، محمدکریم؛ آشنایی با معماری اسلامی ایران. سروش دانش، ۱۳۸۶.
- فرزین، سامان و دیگران؛ ویژگی‌های منظر چندعملکردی در باغ ایرانی. مجله منظر، ۱۳۹۹، شماره ۵۲.
- اعتضادی، لادن و دیگران؛ شناسایی انواع محوطه‌های باز و عملکرد آن‌ها در باغ‌های تاریخی بیرجند. مجله نظر، ۱۳۹۶، شماره ۴۷.