مسجد ۶۰ ساله مالک اشتر دوباره جان می‌گیرد؟

سعید جلائیان | شهرآرانیوز؛ ۵ سال از روزی که مسجد مالک اشتر به بهانه ساخت بنای جدیدش تخریب شد می‌گذرد. مسجدی که برای من و بسیاری از اهالی محله امام خمینی و محلات اطراف آن خاطرات زیادی داشت و در سرنوشت صد‌ها نفر نقش مستقیمی ایفا کرد. اولین باری که به مسجد «مالک اشتر» رفتم ۹ سال داشتم. آن روز ظهر عاشورا بود و انبوهی از عزاداران امام حسین (ع) فضای مسجد را پر کرده بودند. مسجد دو در ورودی داشت که یکی در حاشیه خیابان خرمشهر بود و به شبستان راه پیدا می‌کرد. در دوم داخل کوچه خرمشهر ۱۰ قرار داشت و نمازگزاران با عبور از آن به حیاط باصفایی می‌رسیدند که باغچه کوچکی داشت که در آن یک درخت توت کهنسال سایه بر حیاط انداخته بود. آنجا یک حوض آب کوچک قرار داشت که زیبایی خاصی به حیاط بخشیده بود.

به جز سرویس‌های بهداشتی سه اتاق کوچک هم در حیاط بود که مربوط به کتابخانه، مرکز فعالیت‌های هنری و محل زندگی خادم بود. در حیاط دو در وجود داشت که به شبستانی قدیمی با ظاهری دلنشین و آرام‌بخش راه پیدا می‌کرد. در وسط شبستان یک پرده بزرگ بخش برادران و خواهران را جدا می‌کرد و چند ستون که وظیفه استحکام بنا را برعهده داشتند تکیه‌گاه نمازگزاران بودند. محراب امام جماعت مسجد نیز درست در وسط شبستان قرار داشت. با رفتن از محله امام خمینی (ره) دیگر توفیق حضور در مسجد را نداشتم تا اینکه پس از سال‌ها دوباره همسایه آن شدم. پس از این همه مدت برای دیدن مسجدی که محل پرورش ده‌ها شهید، جانباز و آزاده بود رفتم و شاهد تخریب تمام آن زیبایی‌هایی که در ذهن داشتم شدم. جای حیاط باصفای مسجد را چند تیرآهن گرفته بود و جای شبستان را خاک. از همسایه‌ها و کسبه که جویای وضعیت مسجد شدم گفتند ۵ سال از تخریب می‌گذرد و تاکنون اتفاقی نیفتاده است.

 

مسجد مالک اشتر در سال ۱۳۳۸ توسط شخصی به نام مرحوم محمد خیرخواه که خادم بارگاه منور امام رضا (ع) بود و با کمک اهالی محله امام خمینی (ره) در مساحتی حدود ۶۰۰ متر مربع بنا شد. زمین این مسجد را خیرخواه از عبدالعظیم ولیان تولیت وقت آستان قدس می‌گیرد و در آن شروع به ساخت مسجد می‌کند. خیرخواه ۱۰ واحد تجاری نیز می‌سازد تا از طریق اجاره آن‌ها هزینه‌های مسجد را تأمین کند. پس از تکمیل بنای مسجد خیرخواه نام خودش را روی مسجد می‌گذارد نامی که بعد‌ها یک عده پس از بیرون کردن بانی مسجد، آن را به «مالک اشتر» تغییر می‌دهند.

 

مسجد مالک اشتر تا زمانی که تخریب نشده بود محل پرورش نیرو‌های مؤمن، هنرمند و انقلابی بود به طوری که در جریان پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی نمازگزاران این مسجد در کوچه‌های اطراف با یکدیگر قرار می‌گذاشتند و به راهپیمایی‌های انقلابی می‌رفتند. در طول ۸ سال دفاع مقدس نیز جوانان زیادی از این مسجد راهی جبهه شدند که از بین آن‌ها ۲۸ نفر به شهادت رسیدند و تعدادی جانباز و اسیر شدند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی فعالیت‌های فرهنگی در اولویت این مسجد قرار می‌گیرد به طوری که جلسات آموزشی رشته‌های مختلف هنری مانند بازیگری، کارگردانی و ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی در مسجد تشکیل می‌شود و به برپایی تئاتر در تمام شهر می‌رسد. از درون جلسات آموزشی در این مکان مقدس شخصیت‌های هنری برجسته‌ای همچون سعید سهیلی، کارگردان برجسته کشورمان و چند هنرمند دیگر بیرون می‌آیند.

 

با تمام این ویژگی‌ها مسجد در دهه ۶۰ دچار حواشی زیادی می‌شود؛ اتفاقات تلخ بسیاری که پس از گذشت ۴ دهه همچنان در یاد اهالی قدیمی محله امام خمینی (ره) باقی مانده است و تخریب مسجد را به آن روز‌ها مربوط می‌دانند. مریم شکوهی یکی از همسایه‌های قدیمی مسجد است که از دوران کودکی تا جوانی همراه مادرش برای اقامه نماز و شرکت در مراسم مذهبی مسجد که آن نیز توسط مرحوم خیرخواه در سال ۱۳۴۰ بنیان گذاشته شده بود در مسجد حضور پیدا می‌کرده است. شکوهی ادعا دارد که تخریب مسجد به بهانه بازسازی و بعد هم متوقف شدن روند آن در ادامه اتفاقاتی است که یک گروه در دهه ۶۰ رقم زدند. او با اشاره به بانی این مسجد می‌گوید: مسجد خیرخواه یا «مالک اشتر» مکان مقدسی بود و برکات زیادی داشت تا اینکه چند جوان بی‌تجربه از حدود ۴۰ سال پیش مسجد را از رونق انداختند.

شکوهی اضافه می‌کند: اگر شما امروز می‌خواهید به داستان تخریب کالبد مسجد بپردازید باید ابتدا از روز‌هایی شروع کنید که در غفلت مسئولان یک عده جوان، سرخود کار‌های ناشایستی انجام دادند و بعد از کار‌های آن‌ها بود که دیگر مادر من و تعداد زیادی از نمازگزاران حاضر نشدند به این مسجد بروند. داستان از این قرار بود که چند جوان خود را همه‌کاره معرفی کردند. آن‌ها رفتار بسیار ناپسندی با بانی مسجد داشتند و او را از مکان مقدسی که ساخته بود بیرون کردند. در ادامه نیز همین کار را با حجت‌الاسلام عابدی امام جماعت وقت مسجد که سن زیادی داشت و بیمار بود انجام دادند. آن‌ها ورود هر دو این بزرگواران را به مسجد ممنوع کردند و برای از بین بردن نشان سازنده مسجد نامش را به مالک اشتر تغییر دادند. حتی به همین کار‌ها بسنده نکردند و روی کتیبه سنگی را که خیرخواه پیرامون موضوع وقف مسجد و واحد‌های تجاری روی آن توضیح داده بود گچ کردند و یک مانع در مقابلش قرار دادند تا مردم دیگر نشانی از آن نبینند و موضوع را فراموش کنند.

 

با رفتن بانی و امام جماعت، مسجد تا مدتی از رونق می‌افتد تا اینکه حجت‌الاسلام محمود حقیقی‌پور در فروردین ۱۳۶۸ به عنوان امام جماعت جدید نماز را در شرایطی برپا می‌کند که یک صف هم در پشت او تکمیل نمی‌شود. امام جماعت جدید با تمام توان خود با تغییر هیئت امنا و جلب اعتماد مردم تلاش می‌کند دوباره پای نمازگزاران را به مسجد باز کند. امام جماعت مسجد مالک اشتر مشارکت نداشتن جدی مردم در بازسازی دوباره مسجد را مربوط به اتفاقات دهه ۶۰ می‌داند و درباره اولین روز‌های حضورش در مسجد می‌گوید: از روزی که به این مسجد آمدم نیش و کنایه‌های مختلفی شنیدم که مربوط به دوران پیش از من بود. متأسفانه گروهی جوان و بی‌تجربه که به نظر من دچار خود برتربینی بودند پای کار مسجد آمده بودند.

آن طور که مردم محله بیان می‌کنند آن‌ها طوری رفتار می‌کردند که گویا همه کاره مسجد هستند و دیگران باید کنار بروند. این افراد با رفتار‌ها و کار‌هایی که انجام داده بودند منجر به دور شدن مردم از این مکان معنوی شدند. به طوری که می‌شنیدم برخی‌ها می‌گفتند، چون واقف و امام جماعت مسجد را به زور بیرون کردند اینجا نماز ندارد. من تلاش زیادی برای آشتی مردم با اینجا کردم و با تغییر هیئت امنا تا حدود زیادی موفق به این‌کار شدم، اما متأسفانه امروز به واسطه همان رفتار اشتباه گذشته، نمی‌توانیم از مردم انتظار کمک برای ساخت مسجد را داشته باشیم و مجبور هستیم دست به دامان ارگان‌های مختلف شویم. چرا که مردم هنوز به من می‌گویند سایه سنگین افرادی که این کار‌ها را کردند در مسجد وجود دارد و اگر ما برای ساخت آن هزینه کنیم افرادی که خیرخواه را بیرون کردند و مسجد را تخریب کردند دوباره خواهند آمد و برای خود در اینجا صاحب ادعا و همه کاره می‌شوند.

آخرین اقامه نماز جماعت در مسجد مالک اشتر در روز نیمه شعبان ۱۳۹۵ به امامت حجت‌الاسلام حقیقی‌پور برگزار شد. امام جماعت مسجد در پاسخ به این سؤال که آیا با تخریب مسجد به هدف بازسازی دوباره موافق بوده پاسخ می‌دهد: به ما گفته شده بود که برخی از ارگان‌ها مانند آستان قدس رضوی، شهرداری و اوقاف برای بازسازی مسجد کمک می‌کنند و من با این امید که از سازمان‌ها بیش از یک میلیارد تومان کمک می‌گیرم با این کار موافقت کردم. پس از تخریب مسجد تنها شهرداری به ما ۲۵۰ میلیون تومان پول پرداخت کرد. اداره اوقاف نیز کمک‌های نقدی اندکی داشت. اگر من می‌دانستم وعده‌های برخی ارگان‌ها تحقق پیدا نمی‌کند هرگز زیر بار تخریب مسجد نمی‌رفتم و می‌گفتم تا زمانی که پول برای ساخت مسجد جمع شود بنای آن را بازسازی کنیم.

او با انتقاد از افرادی که دست اندر کار تخریب مسجد بودند اضافه می‌کند: ۵ سال است از مسجدی که در آن نماز می‌خواندم دور شدم به همین دلیل در طی سال‌های اخیر چندین بار به بزرگ‌تر‌های مسجد انتقاد کردم و گفتم که اگر می‌دانستم این قدر دربرابر مسجد بی‌اعتنا هستند اجازه نمی‌دادم آن را تخریب کنند. امروز تمام نمازگزاران این مسجد پراکنده شده‌اند و حتی اگر خیلی زود کار ساخت و ساز بنا به اتمام برسد باید دوباره زحمات زیادی بکشیم تا مردم مانند ۵ سال قبل به مسجد جذب شوند.

 

علی احسنی مقدم، رزمنده دفاع مقدس با پایان جنگ به درخواست نمازگزاران و اهالی محله امام خمینی به عضویت هیئت امنای مسجد در می‌آید به این امید که بتواند اشتباهاتی را که هیئت امنای قبلی مسجد انجام داده بودند جبران کند و منجر به آشتی اهالی محله با مسجد شود. احسنی مقدم ابتدا درباره تاریخچه مسجد مالک اشتر توضیح می‌دهد: مرحوم خیرخواه ۲ پلاک به شماره ۱۱۸۲ و ۱۱۸۹ از اراضی الندشت به مساحت ۶۰۰ متر مربع در خیابان امیرکبیر سابق و خرمشهر فعلی از آستان قدس رضوی برای ساخت مسجد تحویل می‌گیرد. او در این زمین اقدام به ساخت یک مسجد و حسینیه به همراه ۱۰ واحد تجاری می‌کند. آن طور که شنیده شده خیرخواه برای ساخت مسجد پیش ولیان می‌رود و از او اجازه می‌گیرد که این مسجد و واحد‌های تجاری آن مشمول بخشش شوند و بابت آن‌ها حق تقدیمی پرداخت نشود. متأسفانه در اداره املاک آستان قدس مدرکی مبنی بر این اجازه برای واحد‌های تجاری نیست، اما یکی از دوستان مرحوم خیرخواه گفته بود که او این اجازه‌نامه را از تولیت وقت آستان قدس گرفته و این شخص برگه مکتوب آن را دیده است.

 

احسنی مقدم تعریف می‌کند: تا زمانی که مرحوم خیرخواه در مسجد بود مستأجران هر سال با مراجعه به او قرارداد جدید تنظیم می‌کردند، اما با رفتن خیرخواه یک اختلاف بین کسبه و هیئت امنای وقت برای استفاده مستأجران مسجد از سرویس بهداشتی ایجاد شد که در ادامه به بحث اجاره‌بها نیز کشیده شد. متأسفانه هیئت امنای وقت دست به یک کار اشتباه می‌زنند. آن‌ها بدون در نظر گرفتن وقف‌نامه مسجد و اطلاع به اداره اوقاف، نزد آستان قدس رضوی می‌روند و اعلام می‌کنند که دیگر کاری به این واحد‌های تجاری ندارند. آن‌ها از آستان قدس رضوی درخواست می‌کنند خود با این کسبه قرارداد جدید منعقد کند و پس از دریافت اجاره‌بها مبلغ آن را به مسجد بپردازد. آستان قدس نیز قبول می‌کند و به مدت ۳ سال اجاره مغازه‌ها در قالب کمک‌های فرهنگی به مسجد پس از دریافت فاکتور کار‌های فرهنگی پرداخت می‌کند.

این عضو هیئت امنای مسجد مالک اشتر ادامه می‌دهد: وقتی من به درخواست مردم به عضویت هیئت امنا درآمدم پیگیر اتفاقاتی که در گذشته صورت گرفته بود شدم، اما هیچ سندی از مسجد به جز کتیبه سنگی که پیش از این روی آن را گچ کرده بودند در دست نبود. پس از جست‌وجوی بسیار در اوایل دهه ۷۰ یک شماره متعلق به دفترخانه اسناد رسمی که وقف‌نامه در آن ثبت شده بود پیدا کردم. پس از یک هفته تلاش و کمک گرفتن از دو کارگر توانستم از بین اسناد قدیمی این دفترخانه که مدیریتش تغییر کرده بود سند وقف مسجد را پیدا کنم. متن وقف‌نامه خیرخواه این گونه بود که او خود و نسلش را موظف می‌کرد که کار‌های آستان قدس رضوی را انجام دهند و مسجد را از لحاظ اعیانش وقف کرده بود. من چندین کپی برابر اصل از این سند تهیه کردم و نسخه‌های آن را به ادارات اوقاف، آستان قدس رضوی و شهرداری تحویل دادم و در خواست پیگیری وضعیت مسجد از این ارگان‌ها شدم.

 

به دلیل قدمت مسجد و نگرانی‌ها بابت استقامت‌نداشتن بنا هیئت امنا تصمیم می‌گیرند مسجد را تخریب و دوباره آن را در پنج‌طبقه بنا کنند. آن‌ها طی مذاکراتی که با ارگان‌های مختلف انجام می‌دهند وعده‌هایی برای کمک می‌گیرند، با تکیه بر همین وعده‌ها بدون اینکه سرمایه کافی در دست داشته باشند اقدام به تخریب مسجد می‌کنند. احسنی مقدم با دفاع از این تصمیم هیئت امنای مسجد مالک اشتر توضیح می‌دهد: بنای مسجد بسیار فرسوده بود و ما حتی شاهد ریزش بخش‌هایی از سقف بودیم. برای تأمین هزینه‌های مسجد به مرحوم آیت‌ا... طبسی تولیت وقت آستان قدس رضوی که درباره این مسجد شناخت کامل داشتند مراجعه کردیم. ایشان سه‌دستور بسیار خوب برای کمک به مسجد صادر کردند. دستور اول این بود که آستان قدس نهایت همکاری و مساعدت را برای ساخت این مسجد داشته باشد و مشکلات موجود را حل کند. دستور دوم نیز مبنی بر حل مشکل وقف بود و آخرین دستور این بود که از حق تولیت خود حدود یک‌میلیارد تومان برای ساخت مسجد به ما بدهند.

احسنی مقدم اضافه می‌کند: با دستورات تولیت وقت به بخش املاک و موقوفه آستان قدس رضوی رفتیم. در آنجا یک نامه برای شهرداری فرستاده شد که پول ۸۲ متر از عرصه مسجد را که به خیابان خرمشهر افزوده می‌شود به مسجد پرداخت کنند. برای هزینه کمک به ساخت مسجد نیز قرار شد یک‌میلیارد تومان حق تولیت در قالب مصالح مانند فولاد پس از اخذ پروانه به ما داده شود. ما توانستیم با نامه‌ای که به شهرداری ارسال شده بود به جای عقب‌نشینی بخشی از مسجد پروانه ساختمانی در پنج‌طبقه را بدون پرداخت یک ریال بگیریم. درباره مغازه‌ها، اما هیئت امنای آستان قدس تصویب کردند مسجد حدود ۲۲۰ میلیون تومان باید پرداخت کند تا سند آن‌ها به نام مسجد زده شود. متأسفانه هم‌زمان با این تصمیم تولیت آستان قدس رضوی از دنیا رفتند. درباره واحد‌های تجاری و کمکی که قرار بود آستان قدس به مسجد بکند پس از درگذشت آیت‌ا... طبسی پیگیری کردیم و هنوز در حال رایزنی هستیم. با رحلت آیت‌ا... واعظ طبسی در اسفند سال ۹۴ بیم آن می‌رود که کمک به ساخت مسجد با مشکلاتی همراه شود، اما با وجوداین هیئت امنا دست به تخریب مسجد می‌زنند. برای ساخت مسجد شهرداری به میزان ۲۵۰ میلیون تومان و اداره اوقاف و امور خیریه مقداری کمک می‌کنند.

 

امروز کمتر خبر و نشانی از بانیان اتفاقات دهه ۶۰ و تخریب مسجد در حوالی آن در دست است. این صحبت یکی از کسبه همسایه مسجد است که برای بازسازی مسجد مبلغی را پرداخت کرده است. او با انتقاد از عملکرد هیئت امنای وقت مسجد می‌گوید: ساختمان مسجد قدیمی شده بود و باید کاری انجام می‌شد، اما باورش برای من سخت است در شرایطی که هیئت امنا پولی در دست نداشتند اقدام به تخریب کامل این مکان کردند.

آیا خراب کردن مسجد به همین راحتی است که چند نفر تصمیم بگیرند و کسی هم از آن‌ها نپرسد چه می‌کنند و با کدام سرمایه می‌خواهند مسجد بسازند؟ همسایه مسجد مالک اشتر اضافه می‌کند: اهالی محله همه می‌گویند هیئت امنا تازه پس از تخریب مسجد به فکر جمع کردن پول افتادند. آن‌ها یک صندوق هم جلو مسجد گذاشتند. آن‌ها هر بار که مقداری پول جمع می‌کردند مصالح می‌خریدند و دور هم جمع می‌شدند و عکس یادگاری می‌گرفتند و بعد می‌رفتند. نکته جالب این است که چند خیّر اعلام آمادگی کردند که این مسجد را بسازند، اما هیئت امنا با آن‌ها مخالفت کردند، چون می‌خواهند همه کاره مسجد باشند.

 

اتفاقات و شرایط مسجد مالک اشتر را با سید عبدالحمید رحمانی حسینی، رئیس اداره اوقاف و امور خیریه ناحیه ۳ مشهد، در میان می‌گذاریم. در نهایت با همکاری مسئولان اداره اوقاف پس از چند روز بررسی پرونده با هدف حل مشکلات و اصلاح امور این مسجد یک نشست با حضور مسئولان اداره اوقاف و امور خیریه ناحیه ۳، امام جماعت مسجد، هیئت امنای مسجد و نماینده شورای حل اختلاف هیئت‌های مذهبی، مساجد و امور خیریه‌ها در مسجد ترتیب می‌دهیم. در این نشست بخشی از اتفاقاتی که در طی ۶۲ سال فعالیت مسجد رخ داده توسط هیئت امنا به اطلاع مسئولان اوقاف و امور خیریه‌ها رسید و در نهایت نقشه راهی برای پیگیری وضعیت و کمک به ساخت مسجد ترتیب داده شد.

حجت‌الاسلام رحمانی حسینی در گفتگو با شهرآرامحله درباره وضعیت این مسجد می‌گوید: ما به همراه هیئت امنا مراحلی را که باید برای ساخت مسجد و حل مشکلات شرعی و حقوقی طی شود اولویت‌بندی کردیم. ابتدا تلاش می‌کنیم تا با آستان قدس رضوی رایزنی کنیم و امیدواریم بتوانیم درباره واحد‌های تجاری به نتیجه برسیم یا تخفیفاتی بگیریم. در ادامه نیز درباره تصرفاتی که برخی افراد به عنوان واحد‌های تجاری انجام داده‌اند احقاق حق خواهیم کرد. برای ساخت مسجد نیز با دعوت از خیران مسجدساز تلاش خواهیم کرد تا حداقل در فاز اول فضای مناسبی برای اقامه نماز برپا شود چرا که مطمئن هستیم پس از برپایی نماز جماعت تمامی فاز‌های پیش‌بینی شده در ساخت مسجد احداث می‌شوند.

 

رئیس اداره اوقاف و امور خیریه‌های ناحیه ۳ مشهد اضافه می‌کند: هیئت امنای مساجد وقتی مسئولیتی را قبول می‌کنند باید پیرامون وظایف و مسئولیتی که دارند اطلاعاتی داشته باشند. متأسفانه اگر به آن‌ها خرده گرفته شود که چرا این گونه کار کرده‌اند می‌گویند به ما ابلاغی نشده است. در صورتی که هیئت امنا پس از انتخاب، مصاحبه و تأیید می‌شوند. در ادامه نیز به آن‌ها احکامی ارائه و کلیاتی درباره شرح وظایف گوشزد می‌شود. امروز تمام هیئت امنای مساجد می‌دانند در بحث تخریب و ساخت و ساز مساجد باید برای اخذ مجوز شرعی و قانونی به اداره اوقاف درخواست بدهند. پس از آن همکاران فنی ما برای بررسی و بازدید به مسجد می‌آیند.

حتی در صورتی که مسجدی باید عقب‌نشینی کند آن وقت باید مجوز از نماینده، ولی فقیه بگیریم و سیر قانونی و شرعی به طور کامل طی شود امری که متأسفانه درباره مسجد مالک اشتر انجام نشد و هیئت امنا از اوقاف برای تخریب و عقب‌نشینی مجوزی نگرفتند. نهاد‌هایی همچون امور مساجد، اوقاف و امور خیریه و تبلیغات اسلامی در بحث مساجد فعالیت دارند که همین امر گاهی منجر به ناهماهنگی‌های بین نهاد‌ها و سردرگمی هیئت امنای مساجد می‌شود.

حجت‌الاسلام سید عبدالحمید رحمانی حسینی، رئیس اداره اوقاف و امور خیریه ناحیه ۳ مشهد، درباره جلوگیری از این اشکالات می‌گوید: اگرچه طبق تفاهم‌نامه‌ای که بین اداره اوقاف و امور مساجد انجام شده است امور داخلی مساجد به امور مساجد و بحث‌های مدیریتی موقوفه‌داری، وقف و مستغلات و رقبات منفعتی برعهده اوقاف است.
شهرآرا محله جهت شفاف سازی موضوع آماده شنیدن و انتشار صحبت‌های دیگران درباره این موضوع هست.