مجموعه گردشگری هفت حوض که در فهرست آثار طبیعی ملی ثبت شده است حالا گونه‌های گیاهی غیربومی را در خود پرورش می‌دهد
سمیرا منشادی | شهرآرانیوز؛ سال گذشته خبر رصد ۱۲۶ گونه پرنده و تشکیل باشگاه پرنده‌نگاری در مجموعه هفت حوض منطقه ۷ منتشر شد. پرنده‌هایی که توجه بسیاری را به این مجموعه گردشگری جلب کرده و آن‌ها را به این نقطه از شهر کشانده است. پتانسیل این فضای بکر تنها به پرورش پرندگان ختم نشد، بلکه سبب شد تا متخصصان گیاه‌شناسی به این موضوع بیندیشند تا در کنار گیاهان بومی هفت حوض، متناسب با اقلیم این مکان سنگی، گیاهان دیگر شهر‌ها مانند شقایق کردستان و سیاه تلوی شمال را در اینجا بومی‌سازی کنند. این‌طور شد که امسال به همت کارشناسان، در این محیط بکر شاهد پرورش شقایق‌ها بودیم. شقایق‌هایی که تا سال گذشته در کوه‌های کردستان بودند و امسال هزار و ۳۹۶ کیلومتر دورتر از زادگاهشان روییده‌اند.
سرزمین شقایق‌های وحشی، اردیبهشت و خرداد زیبایی دارد، گل‌های سرخ در پس زمینه سبز علفزار‌ها هر بیننده‌ای را مجذوب خودش می‌کند. همین زیبایی و شباهت اقلیمی سبب شد تا این گیاه زیبا میهمان هفت حوض شده و اکنون سر از خاک بیرون آورده و بر زیبایی این منطقه گردشگری بیفزاید.
پتانسیل‌های ناشناخته
قرارمان برای گفتگو در مجموعه گردشگری هفت حوض است، امروز شانس با ما یار است و پس از چند روز گرمای طاقت‌فرسا، نسیم ملایمی می‌وزد. با مرتضی گواهی، مدیر جوان هفت حوض در این مجموعه، هم‌قدم می‌شویم تا از ظرفیت‌های آن برایمان بگوید. از دفتر اداری هفت‌حوض بیرون می‌آییم. پیاده‌روی در فضای باز آن‌قدر‌ها طاقت‌فرسا نیست. همان‌طور که در دل طبیعت راه می‌رویم صدای پرندگانی که آزادانه و به دور از آلودگی هوای مرکز شهر در این فضا پرواز می‌کنند، به گوش می‌رسد. قدم زدن در طبیعت به دور از هیاهوی شهر لذت‌بخش است.
گواهی با اشاره به پارک طبیعی هفت حوض می‌گوید: «این مجموعه یکی از جاذبه‌های گردشگری جنوب شرقی مشهد در شیب شمالی رشته کوه بینالود است. بعضی‌ها از این مجموعه تنها هفت‌حوضچه‌ای که در این منطقه در امتداد هم قرار دارند و به اندازه استخر کوچک هستند را می‌شناسند و اطلاعی از پرندگان زیبای این مجموعه و پوشش گیاهی آن که ترکیبی از دو اقلیم حیاتی استپ و نیمه استپ است ندارند. در واقع این مجموعه طبیعی مغفول مانده و نه‌تن‌ها در سطح ملی بلکه برای مردم مشهد هم مهجور مانده است.»
او با اشاره به باشگاه پرنده‌نگری هفت حوض و امکان رصد پرندگان توضیح می‌دهد: «در کنار گونه‌های مختلف پرندگان، این مجموعه طبیعی دارای گونه‌های گیاهان دارویی، خوراکی، زینتی، درختی و درختچه‌ای است که ویژه این اقلیم هستند. هر چند در کنار این طبیعت بکر به همت کارشناسان زبده گیاهان دیگر مناطق مشابه با این آب و هوا در اینجا کاشت و بومی‌سازی شده‌اند. درست مانند شقایق‌هایی که در اردیبهشت امسال زیبایی دوچندانی به این مجموعه داده بود و گیاه سیاه تلوی شمال هم با رشد در این مجموعه برخی از پوشش‌های گیاهی جنگل‌های شمال را به خاطر خواهد آورد.»
مدیر مجموعه گردشگری هفت حوض می‌گوید: «پتانسیل‌های هفت‌حوض بسیار زیاد است. در صورتی که هنوز شهروندان به این ظرفیت‌ها پی نبرده‌اند. بسیاری از شهروندان این منطقه برای گردشگری به ییلاقات طرقبه و شاندیز می‌روند در صورتی که طبیعت بکر هفت‌حوض هم زیبایی‌های خاص خودش را دارد.» او ادامه می‌دهد: «در دو سال گذشته به دلیل کرونا زائر کمتری به شهرمان سفر کرده است، اما به امید خدا بعد از کرونا می‌توانیم برای ماندگاری بیشتر زائر در شهر برنامه‌ریزی کنیم. ماندگاری زائر سبب پیشرفت اقتصادی شهر و رونق کسب و کار خواهد شد. مجموعه هفت حوض با توجه به پتانسیل خوبی که دارد می‌تواند فرصت مناسبی برای جذب گردشگر باشد.» گواهی در صحبت‌هایش اشاره می‌کند: هفت حوض به شماره ۵۹۸ مورخ ششم شهریور ماه ۱۳۹۸ در فهرست آثار طبیعی ملی به ثبت رسیده است، اما در برنامه‌های تلویزیونی که از رسانه ملی پخش می‌شود نامی از آن برده نمی‌شود. ما باید برای شناساندن ظرفیت خوب هفت‌حوض نه‌تن‌ها در شهرمان که به طور کشوری کار کنیم.»
۱۶۰ غوزه شقایق در مشهد
روی بلندی می‌ایستیم و درختان سرسبز را در مقابلمان می‌بینیم که روی شیبی ملایم سبز شده‌اند، پایین‌تر را که نگاه می‌کنیم گل‌های رز رنگی را می‌بینیم که در میان سبزی درختان خودنمایی می‌کنند و چشم‌نواز هستند. قنبرعلی شاد که تجربیات ۳۰ ساله‌اش را به این مجموعه آورده با ما همراه می‌شود. به سمت پایین سرازیر می‌شویم کمی جلوتر، تنوع طبیعت آغاز می‌شود.
عشق، علاقه و تجربه سه گزینه‌ای است که سبب شده تا شاد، «کارشناس‌ارشد اکولوژی گیاهی» تجربه ۳۰ ساله‌اش را در هفت حوض به اجرا درآورد و این روز‌ها شاهد پرورش گیاهان غیربومی در این مجموعه گردشگری باشیم. او پس از بررسی هفت حوض به مدیرعامل وقت پیشنهاد تهیه هرباریوم و فلور رنگی منطقه گردشگری هفت حوض و کاشت گیاهان متناسب با اقلیم این فضا را می‌دهد. پس از تأیید مدیران، او به کشت گیاهان مشابه غرب کشور در شرق می‌پردازد که پس از سه سال ثمره آن به بار می‌نشیند و امسال شاهد رشد گل‌های شقایق در این فضا هستیم. در حال حاضر ۱۶۰ غوزه این گونه زیبای شقایق ایرانی در این منطقه به ثمر نشسته است. سرخی زیبای شقایق‌ها زمین را مانند فرش قرمزی در مقابلمان قرار داده که توصیفش برایمان آسان نیست. آن طور که می‌گویند این طبیعت متعلق به این آب و خاک نبوده، اما مجموعه هفت حوض، در چند سال اخیر توانسته با به‌کارگیری نیروی متخصص و باتجربه‌ای که شناخت خوبی از پراکنش گونه‌های گیاهی اقلیم‌های حیاتی خراسان و پوشش گیاهی ایران دارند، این گیاه را به اینجا بیاورد.
۳۱ گونه غیربومی، بومی شدند
علاوه بر شقایق‌ها ۳۱ گونه شامل بادامشک، دیب دال، سیاه تلو -که هر سه گونه، فرم رویشی درختچه‌ای دارند-و کَما آنغوزه، کما باریجه، قیچ علفی، ریش بز، داتوره و... وارد این مجموعه شده است که تعدادی از آن‌ها به ثمر نشسته و در عرصه موجودند. سیاه‌تلو برای اولین بار در خراسان در هفت حوض کشت و تکثیر شده است و در حال حاضر حدود ۲۰۰ اصله سیاه‌تلو و بیش از ۱۰۰۰ اصله بادامشک و تعداد کمی دیپ‌دال موجود است. همچنین تعداد درخور توجهی از کما آنغوزه، کندل و کما باریجه سبز شده‌اند. شاد می‌گوید: «برای مقابله با خشکی و با توجه به کمبود منابع تأمین آب در یکی دو سال اخیر سعی شده علاوه بر حفظ گونه‌های بومی، گونه‌های مقاوم به خشکی را که نیاز آبی کمتری دارند برای اولین بار در پارک طبیعی هفت حوض پرورش دهیم و تاکنون موفق عمل کرده‌ایم.»
همچنین او درباره تشکیل هرباریوم مجموعه هفت حوض توضیح می‌دهد: «با افزایش حضور گردشگر در پارک طبیعی هفت حوض، گونه‌های گیاهی به‌ویژه گیاهان دارویی، خوراکی و زینتی که برای مردم شناخته شده هستند در معرض تهدید قرار خواهند گرفت و به دلیل بی‌توجهی برخی مردم و حفاظت و نگهداری نکردن از طبیعت و زیستگاهشان حذف می‌شوند و در آینده فقط در کتاب‌ها از آن‌ها نام برده می‌شود. همین موضوع سبب شد تا برای آگاهی از گونه‌های گیاهی باقی‌مانده و حفظ و حراست از آن‌ها در قدم اول شروع به شناسایی کنیم. در گام دوم تشکیل هرباریوم، نمونه‌هایی از گونه‌های موجود را جمع‌آوری می‌کنیم. این نمونه‌ها با رعایت کامل اصول از عرصه جمع‌آوری و با حفظ رنگ و شکل طبیعی گیاهان با تخته پرس می‌شوند. بعد از خشک شدن و ثبت مشخصات گیاه (نام فارسی، نام گونه، نام جنس، نام خانواده، تاریخ جمع‌آوری، محل جمع‌آوری و نام جمع‌آوری کننده) روی کارتکس، این گیاهان بر روی کاغذ گلاسه الصاق و در داخل پوشه قرار داده می‌شوند. شاد ادامه می‌دهد: «تاکنون بیش از سیصد نمونه از دویست گونه، مربوط به ۳۵ خانواده گیاهی، جمع‌آوری و شناسایی شده است که تعدادی از آن‌ها آماده و داخل کمد‌های مربوط نگهداری می‌شوند و تعدادی از آن‌ها درحال آماده شدن هستند و تعدادی هم هنوز شناسایی نشده‌اند.
او برای تهیه فلور رنگی نیز توضیح می‌دهد: «برای شناخت همگانی از پوشش گیاهی منحصربه فرد هفت حوض، در کنار جمع‌آوری نمونه برای تشکیل هرباریوم از نمونه‌های تیپیک گونه‌های مختلف گیاهی عکس رنگی تهیه شده تا در آینده در قالب یک کتاب باعنوان فلور رنگی هفت حوض در اختیار گردشگران قرار گیرد. تاکنون بیش از ۲۰۰ تصویر رنگی از ۱۰۲ گونه گیاهی تهیه شده است. امید که با پایان یافتن کار هرباریوم گام بعدی تهیه فلور رنگی باشد تا تصاویر تهیه شده برای مردم قابل استفاده شود.
این کارشناس گیاه‌شناسی گونه‌های مختلف گیاهان را نشانمان می‌دهد و اشاره می‌کند که در هفت‌حوض می‌توان گیاهان را به سه دسته دارویی، خوراکی و زینتی تقسیم کرد. او درباره گونه‌های دارویی این مکان توضیح می‌هد: «اینجا دارای گونه‌های دارویی فراوان بوده که مهم‌ترین آن‌ها شامل شیرین‌بیان، کلپوره، کاکوتی، برازنبل به‌ویژه زیره سیاه و علف هیضه است.» البته هفت‌حوض فقط نمونه‌های دارویی ندارد، بلکه گونه‌های متنوع خوراکی را هم در خود جای داده است.
از جمله موارد می‌توان به اسفناج، کنگر، پیاز کوهی، سریش و قارچ اشاره کرد. شاد در این زمینه برایمان می‌گوید: «متأسفانه برخی گونه‌های خوراکی به دلیل بهره‌برداری بی‌رویه روبه انقراض هستند.» از گونه‌های زینتی موجود در هفت‌حوض می‌توان به سنبل بیابانی، زنبق، زبان درقفا، گل ماهور، لاله و... اشاره کرد. شاد در معرفی سایر گیاهانی که در این مکان وجود دارد ادامه می‌دهد: «علاوه بر گیاهانی که نام بردم، از گیاهانی که فرم رویشی درختی دارند هم در اینجا نمونه‌هایی وجود دارد. از جمله می‌توان به چنار، داغداغان، پده و انجیر خوراکی اشاره کرد. گونه‌های درختچه‌ای که در عرصه هفت‌حوض هستند نیز شامل خارگرگ، رز، تمشک، زرشک دانه‌دار، آلوکوهی و تنگرس است.»
باشگاه پرنده‌نگری
اگر به پرندگان و نحوه زندگی‌شان علاقه‌مند هستید، هیچ‌جا بهتر از هفت‌حوض نیست. لازم نیست برای دیدن پرندگان تجهیزات خاصی را با خودتان ببرید. زیرا این باشگاه پرنده‌نگری به دوربین دوچشمی و تلسکوپ مجهز است و شما می‌توانید از این امکانات استفاده کنید. البته در کنار این امکان‌ها کتابخانه تخصصی طبیعت گردی و اکوتوریسم، نمایشگاه دائمی عکس و برگزاری تور‌های متعدد گردشگری و کلاس‌های آموزشی در زمینه پرنده نگری، از جمله کار‌هایی است که باشگاه پرنده‌نگری انجام می‌دهد. لازم است بدانید که مجموعه هفت حوض اولین باشگاه پرنده نگری شرق کشور را در خود جای داده است. آن‌طور که مسئولان این مکان می‌گویند تا کنون بیش از ۱۳۰ نوع پرنده در هفت‌حوض شناسایی و ثبت شده است.
ممانعت از برداشت بی رویه گیاهان دارویی
رضا کریمی کارشناس ناظر فضای سبز هفت‌حوض است. او از حدود دو سال قبل کارش را در این مجموعه شروع کرده است. هنگامی که با کرمی همکلام می‌شویم درباره این نکته مهم توضیح می‌دهد: «همان‌طور که می‌دانید هفت‌حوض گیاهان دارویی بسیار متنوعی دارد. این امر سبب شده تا هر ساله شهروندان بسیاری برای برداشت این محصول‌ها به این محدوده بیایند. این موضوع مشکل برداشت بی‌رویه و غیراصولی را تشدید می‌کند. از این‌رو پیشنهاد داده‌ام که در کنار باشگاه پرنده‌نگری بخشی به طور مستقل برای آموزش برداشت گیاهان دارویی ایجاد شود. این امر کمک می‌کند تا شهروندان آگاهانه به برداشت گیاه بپردازند که نه به طبیعت ضربه وارد شود و نه سبب از بین رفتن گونه خاصی از گیاه شود.» کریمی در ادامه صحبت‌هایش به موضوع بی‌نیازی این مجموعه از خرید گل‌های فصلی و دائمی اشاره می‌کند: «در راستای اقتصاد مقاومتی و صرفه‌جویی هزینه‌ها که مقام معظم رهبری در فرمایش‌هایشان به آن اشاره کرده بودند؛ به کاشت گل‌های فصلی و دائمی روی آوردیم. از آنجا که محیط و شرایط آب‌وهوایی در اینجا مناسب است در دو اتاقک فلزی گل‌های فصلی و دائمی را پرورش دادیم.»
آن طور که کریمی می‌گوید به طور تقریبی حدود دو سال است که آن‌ها گلی برای مجموعه نخریده‌اند و هر آنچه از گل در مجموعه رشد کرده حاصل دسترنج او و همکاران پرتلاشش است.
علاقه به طبیعت دارم
شاد متولد ۱۳۳۲ در یکی از روستا‌های نیشابور به نام «سرولایت» است. او که تا چشم باز کرده طبیعت را دیده و در آن بزرگ شده، چندان دور از ذهن نیست که علاقه خاصی به گیاهان و طبیعت داشته باشد. خودش درباره علاقه‌اش به گیاهان می‌گوید: «آن‌قدر گیاهان را دوست دارم که با آن‌ها صحبت می‌کنم. می‌دانم که آن‌ها انرژی مثبت و منفی را درک می‌کنند.» او بعد از اتمام دبیرستانش در نیشابور، در مقطع کارشناسی «منابع طبیعی مرتع و آب‌خیزداری» ادامه تحصیل می‌دهد و از سال ۵۸ تا ۶۸ برای ادامه فعالیتش به همراه خانواده به کردستان می‌رود. او می‌گوید: «درمجموع ۱۰ سال در بخش اجرایی منابع طبیعی و ۲۰ سال در حوزه تحقیقات کار کرده و در کار‌های مطالعاتی مانند «فلور ایران»، «هرباریوم ایران» و ... که توسط مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع اجرا می‌شد همکاری داشته‌ام.»
شاد که این روز‌ها دوران بازنشستگی‌اش را سپری می‌کند به عشق طبیعت تجربیات چند ساله‌اش را در اختیار مدیران شهری قرار داده و با کمک یکدیگر بستری مناسب را در هفت حوض برای رشد گیاهان غیربومی فراهم کرده‌اند.