به نام مشهد به کام چین

سمیرا منشادی | شهرآرانیوز؛ در میان صدای هیاهوی جمعیت، از همان دور نوازش نور را بر روی تسبیح‌ها می‌بینی که چگونه رنگین‌کمانی از رنگ‌ها را ساخته است. صدای تق‌تق افتادن مهره‌های تسبیح روی هم برای همه ما خاطره‌های زیبا و معنوی را به یاد می‌آورد. اگر هم قصد خرید نداشته باشید با دیدن این همه زیبایی و تنوع دستتان به سمتش می‌رود تا به خودتان می‌آیید می‌بینید که در حال خرید یکی از این رشته‌ها هستید.

پشت ویترین یکی از مغازه‌های تسبیح‌فروشی ایستاده‌ایم. تسبیح دانه درشت قرمز رنگی در میان انبوه تسبیح‌ها یادآور قصه‌های مجید و جدول ضربش می‌شود. تسبیح صدتایی دانه سفید هم مرا به یاد مادربزرگم می‌اندازد که همیشه در دستش بود و تا اتفاقی می‌افتاد صدتا صلوات نذر می‌کرد و شروع می‌کرد به ذکرگفتن. هر زمان هم که می‌خواست وضو بگیرد آن را دور گردنش می‌انداخت و بعد از وضو آبی به تسبیحش می‌زد و صلوات‌گویان آن را می‌شست. ما اجازه نداشتیم به تسبیحش دست بزنیم، همیشه می‌گفت تسبیح حرمت دارد بی‌وضو به آن دست نزنید. در میان همین فکر‌ها و دیدن تنوع تسبیح‌ها ناخواسته دست دراز کردم و تسبیح صورتی رنگی را که دانه‌هایش کریستالی و چندضلعی به نظر می‌رسید خریدم؛ تسبیحی که از شهر زیارتی مشهد خریده‌ام، اما شواهد می‌گوید سود فروشش به جیب بیگانه می‌رود!

در این روز‌هایی که هنوز در حال دست و پنجه نرم‌کردن با کرونا هستیم، برخلاف تصورمان بازار رضا خیلی شلوغ است و شور و حال عجیبی در آن موج می‌زند. انگار همه به دنبال خریدن سوغات هستند. برخی قیمت می‌گیرند و برای خرید می‌مانند و برخی هم فقط قیمت می‌پرسند و گذر می‌کنند. وضعیت تسبیح‌فروشان فرق می‌کند، تنوع رنگ و شکل تسبیح‌ها و قیمت ارزان برخی از آن سبب می‌شود تا مشتریانش حداقل تعدادی تسبیح بخرند و دست خالی نروند.

رضا سرابیان اهل اردبیل است و برای زیارت به مشهد سفر کرده است. او که برای خرید سوغات طبق عادت همیشگی‌اش به بازار رضا (ع) آمده است می‌گوید: «هر زمان که به مشهد سفر می‌کنیم زرشک و زعفران بیشترین خریدمان را تشکیل می‌دهد.» وقتی از او درباره خرید تسبیح می‌پرسیم متعجب می‌شود و ادامه می‌دهد: «راستش تاکنون نشنیده بودم که تسبیح هم جزو سوغات مشهد است. تسبیح‌فروشی‌ها را می‌دیدم، اما فکر نمی‌کردم کسی به عنوان سوغاتی می‌خرد.»

در بازار قدم می‌زنیم، در یکی از مغازه‌ها انواع تسبیح، نقره‌جات، مهر و جانماز دیده می‌شود. در ویترین زیردست مشتریان هم تا دلتان بخواهد انواع انگشتر‌های نگین‌دار است. مشتری با لهجه زیبای اصفهانی‌اش در حال چانه‌زدن بر سر قیمت انگشتر عقیقی است که خریده. با زائری که خودش را حسن خلیلی معرفی می‌کند هم‌کلام می‌شویم. او که متوجه می‌شود ما درباره تسبیح به عنوان سوغات مشهد گزارش می‌گیریم، می‌گوید: «قدیم که به همراه پدر و مادرم به مشهد می‌آمدیم، بیشتر مهر و تسبیح و حتی یک‌بار کفن برای اقوام خریدند و متبرک کردند و به فامیل سوغات دادند. ما هم به‌تبع آن‌ها یادگرفتیم برخی سوغاتی‌های متبرک را از مشهد بخریم.» او درباره سوغات‌خریدنش می‌گوید: «من و همسرم هم طبق عادتمان تسبیح می‌خریم، اما سوغاتی‌های دیگری مانند زعفران و زرشک را هم تهیه می‌کنیم.»

از این خانواده اصفهانی که جدا می‌شویم با چند بانوی جنوبی که از بوشهر به مشهد آمده‌اند هم‌کلام می‌شویم. آن‌ها می‌گویند چند سال قبل که مشهد آمده‌اند مهر و تسبیح خریده‌اند و این بار ترجیح داده‌اند چند تسبیح برای آن‌هایی که سفارش کرده‌اند بخرند و بیشتر زرشک و زعفران سوغات ببرند. یکی از آن‌ها می‌گوید: «می‌دانیم سوغات شهر‌هایی مانند قم و مشهد بیشتر مهر و تسبیح است، اما هر بار که می‌رویم نمی‌توانیم مهر و تسبیح بخریم.»

برخلاف این بانوان، زائر عراقی‌ای که به همراه مترجمش به این بازار آمده نظر دیگری دارد. او در حال خرید تعداد زیادی تسبیح است. از هر رنگ و شکل دسته‌ای ۱۰ تایی برمی‌دارد. مترجم، زائرش را احمدعلی معرفی می‌کند. احمدعلی که سن و سالی دارد و مو سفید کرده در شهر اربیل زندگی می‌کند. دلیل خریدش را تبرکی شهرمان می‌داند. از او می‌پرسیم اگر بداند این تسبیح‌ها در مکانی دیگر تولید می‌شود باز هم خریدارش است که در پاسخمان می‌گوید: «خرید از مشهد هر چه باشد متبرک است.» گفتگو با زائران شهر‌های مختلف و حتی مشهدی‌هایی که قصد خرید تسبیح را دارند یک نکته را مشخص می‌کند و آن هم اینکه تنوع رنگ و قیمت برای مشتری‌ها بیشتر از هر چیز دیگری اهمیت دارد.

جست‌وجویی کوتاه در اینترنت نشان می‌دهد که سال‌هاست مانند بسیاری از کالا‌ها که از چین وارد می‌شود تسبیح هم از این کشور وارد شهرمان می‌شود. سال ۱۳۹۳ حجت‌الاسلام نصرا... پژمانفر عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی در گفتگو با خبرگزاری مهر با انتقاد از عرضه سوغات چینی در مشهد گفته است: «این درست نیست که سالانه بیش از ۵۰۰‌میلیارد تومان درآمد فروش سوغات این شهر در جیب چینی‌ها سرازیر شود و مشهدی‌ها از کسب این مبلغ بی‌نصیب باشند.» وی در این مصاحبه اشاره کرده است: «هیچ معنایی ندارد که کشوری همچون چین بخواهد در عرصه سوغات نیز ورود کرده و با تولید سجاده و جانماز، مشکلات گسترده‌ای را برای تولیدکننده داخلی به‌وجود آورد.» همین موضوعات ما را مصمم کرد تا پیگیر گزارشمان بشویم و ببینیم در سال‌هایی که مقام معظم رهبری تأکید بر تولید ملی داشتند چقدر به آن عمل شده است.

هر چند پس از گفتگو با کسبه، آن‌ها هم این موضوع را تأیید می‌کنند که بسیاری از تسبیح‌هایی که برای فروش به مشتری ارائه می‌دهند چینی هستند. برای آن‌ها فرقی ندارد این تسبیح را چه کسی تولید کرده برای آن‌ها مهم بازار فروششان است. بازاری که این روز‌ها به دلیل کرونا چندان رونقی ندارد و میزان فروش در آن‌ها نسبت به قبل به نصف رسیده است. یکی از کسبه اشاره می‌کند برای مردم مهم قمیت تمام شده سوغاتی است که می‌خواهند بخرند. برخی زائران هزینه زیادی برای تسبیح نمی‌کنند، از این‌رو به دنبال تسبیح با قیمت مناسب و ارزان هستند. در نتیجه تسبیح‌های چینی را می‌خرند. البته گروهی به دنبال تسبیح‌های قیمتی مانند شاه‌مقصود، فیروزه، عقیق و... هستند و حاضرند بابت این تسبیح‌های قیمتی هزینه پرداخت کنند تا اصل این تسبیح‌ها را داشته باشند.

تمایلی به گفتن نامش ندارد و پس از اصرار ما می‌گوید بنویسید سعید، او از فروشندگان قدیم بازار است و درباره خرید مشتری‌هایش می‌گوید: «در حال حاضر گروهی از مشتریان ما جوان‌ها هستند که به جنبه تزیینی تسبیح توجه می‌کنند. گروهی دیگر مشتری‌هایی هستند که سن‌وسالی از آن‌ها گذشته و تسبیح را برای ذکر گفتن استفاده می‌کنند.» او اشاره می‌کند که بخشی از مشتری‌هایش هم بانوانی هستند که برای نذر یا جهیزیه فرزندانشان برای خرید مراجعه می‌کنند. اما در هر حال حاضر بازار خرید تسبیح از حالت معنوی و ذکر گفتن کمی فاصله و بیشتر جنبه تزیین به خود گرفته است.

با آنکه فروش مهر و تسبیح از جمله شغل‌های قدیمی شهرمان است، اما امروزه خبری از کارگاه‌های این حرفه در شهر نیست، این موضوعی است که چند تولید و توزیع‌کننده عمده بازار تسبیح می‌گویند. محسن عرفانی شانه‌ساز که بیش از ۲۵ سال است در این زمینه فعالیت دارد می‌گوید: «در قدیم تسبیح‌های ساخت کارگاه‌های شهرمان آن‌قدر تنوع نداشت. اما با ورود کالا‌های چینی ریسه‌های رنگی هم وارد شدند. این مهره‌های رنگی در چین به عنوان ریسه‌های خرج‌کار (مهره‌های تزیینی برای لباس) تولید و با وزنی حدود ۱۰۰ گرمی به همه کشور‌ها از جمله ایران صادر می‌شوند. خاستگاه این مهر‌ه‌های رنگی مشهد و بعد هم قم است. در اینجا ریسه‌ها در بین افرادی که آن‌ها را نخ می‌کشند توزیع می‌شود. بعد از اینکه مراحل تولید پشت سرگذاشته شد، تسبیح آماده شده در سراسر کشور خودمان، افغانستان و سایر کشور‌های مسلمان توزیع می‌شود.» عرفانی اشاره می‌کند که تولید ریسه‌ها از تایلند، هند و افغانستان هم هست. اما بیشتر از چین وارد می‌شوند.

این کسبه قدیم بازار رضا ادامه می‌دهد: «از افغانستان بیشتر سنگ‌های قیمتی مانند شاه‌مقصود به مشهد وارد می‌شود که خواهان بیشتری در کشورمان دارد. سایر کشور‌ها مانند پاکستان هم تولیدکننده تسبیح هستند، اما تولیدشان به اندازه ایران نیست.»

این توزیع‌کننده تسبیح درباره تولید این محصول در شهرمان هم توضیح می‌دهد: «مواد اولیه همه تسبیح‌ها پلاستیک با کیفیت‌های متنوع است. در کارگاه مواد اولیه قالب‌گیری و سپس پرداخت‌شده تا شفاف شوند. بعد از تولید دانه‌ها آن‌ها را بین نیروی کار که بیشتر آن‌ها در حاشیه شهر ساکن هستند توزیع می‌کنیم. هر کدام آن‌ها بخشی از کار را به دست دارند، گروهی نخ‌کشی می‌کنند، گروهی سر تسبیح‌ها را وصل می‌کنند.» مهره‌ها براساس وزن در کیسه‌های بزرگ به نیروی کار تحویل داده می‌شوند و بر اساس وزن تحویل گرفته می‌شوند. دستمزد نخ‌کشی برای هر دسته ۱۰ تایی، بین ۶ تا ۱۰ هزار تومان است. عرفانی ادامه می‌دهد: «۸۰ درصد تسبیح تولیدی کشور در مشهد و مابقی در قم ساخته می‌شود.»

صحبت از تنوع و مدل‌های مختلف تسبیح که می‌شود عرفانی باز هم اشاره می‌کند که چین همه نوع مهره‌ای را که بخواهید تولید می‌کند. او به دسته‌های مختلف و رنگارنگ تسبیح‌های آماده‌اش اشاره و ادامه می‌دهد: «چینی‌ها حتی مهره‌های فیروزه را هم تولید می‌کنند. آن‌ها گرد‌های فیروزه را با مواد پلاستیکی مخلوط و مهر‌ه‌های فیروزه تولید می‌کنند. هنگامی که مشتری برای خرید تسبیح‌های خاص مانند فیروزه، عقیق، شاه‌مقصود و... مراجعه می‌کند به او ۲ نوع تسبیح فیروزه ایرانی و نوع چینی را معرفی می‌کنیم. حتی فیروزه آمریکایی هم وجود دارد که از نظر کیفیت بسیار پایین‌تر از نوع فیروزه ایرانی است. بیشتر مشتری‌ها که قیمت برایشان مهم است نوع چینی که ارزان‌تر است را انتخاب می‌کنند.» نکته دیگری که عرفانی اشاره می‌کند این است که با آنکه تسبیح در بازار بسیار به چشم می‌آید، اما سهم کمی در سبد سوغات زائران دارد.

عرفانی درباره تولید مهر برایمان توضیح می‌دهد که مهر از قدیم از گِل رس که قالب‌گیری و پرس می‌شود تولید می‌شد. او می‌گوید: «خاک رس چسبندگی خاصی دارد که برای مهر درست کردن مناسب است. البته بخشی از مهر‌ها هم از تربت امام حسین (ع) در کربلا ساخته می‌شد و به ایران می‌آمد. در حال حاضر که کرونا آمده مهر‌های سنگی جایگزین مهر‌های سنتی شده است.» او در این باره اشاره می‌کند که ۹۰ درصد مهر‌های سنتی به دلیل مسائل بهداشتی و کرونا از بازار جمع‌آوری شده و مهر‌های سنگی جایگزین آن شده‌اند. عرفانی بیان می‌کند: «خریدار عمده مهر‌ها مسجد‌ها بودند که در حال حاضر آن‌ها هم به‌دلیل کرونا کمتر خرید می‌کنند.»

فضل‌ا... ثناگو هم یکی دیگر از افراد خبره در کار تسبیح است. با او که هم‌کلام می‌شویم می‌گوید: «علاوه بر تمام تسبیح‌های پلاستیکی و قیمتی که در بازار وجود دارد، برخی تسبیح‌ها از چوب و خاک ساخته می‌شوند.» بی‌شک همه ما تسبیح‌های تربتی را که از کربلا آورده می‌شد در خانه داریم.

ثناگو هم تأیید می‌کند که اولین بار تسبیح تربت از کربلا آورده شد و ادامه می‌دهد: «تسبیح‌های چوبی که از چوب عناب، دانه خرما، زیتون و... ساخته می‌شوند هم در شهرمان تولید می‌شود. از آنجایی که نیروی کار در شهر مشهد زیاد و ارزان‌تر است برای تولیدکننده مقرون به صرفه است که در همین‌جا تسبیح به نخ کشیده شود. البته برخی از این تسبیح‌ها که بیشتر با هسته انواع میوه‌ها مثل دانه خرما، عناب و... در زندان‌ها ساخته می‌شود و برای این گروه هم کارآفرینی و تولید درآمد دارد.» تسبیح صندل هم از نوعی چوب معطر هندی است که بویی شبیه بوی عود می‌دهد و خوش‌بو است. این کاسب قدیمی اطراف حرم ادامه می‌دهد: «عرضه بازار تسبیح بستگی به تقاضای آن دارد. از سویی در فصل‌هایی که برداشت زرشک و زعفران است، کارگران به سمت این ۲ محصول و پاک‌کردنش می‌روند. از این‌رو کارگر برای نخ‌کشیدن کم می‌شود، به همین دلیل در این فصل‌ها با افت تولید تسبیح روبه‌رو هستیم.»

در ادامه گزارشمان به سراغ سعید جاودانی، نایب رئیس اول اتحادیه فیروزه‌تراشان می‌رویم. او می‌گوید: «۹۰ درصد بازار تسبیح سنگ‌های قیمتی در دست چینی‌هاست و فقط ۱۰ درصد بازار آن هم به واسطه تولید تسبیح فیروزه در دست تولیدکنندگان داخلی است.» جاودانی اشاره می‌کند: «با آنکه مشهد شهر گوهر سنگ‌هاست، اما تولید تسبیح‌های قیمتی برای تولیدکننده مشهدی توجیه ندارد. زیرا به عنوان مثال هند تسبیح عقیق‌تراش‌خورده آماده به ایران صادر می‌کند که قیمت تمام‌شده آن ۳۰ هزار تومان است. شما تصور کنید ما چگونه توان رقابت با این قیمت را داریم. به عبارتی برای ما توجیه اقتصادی ندارد که بخواهیم سنگ را تراشیده و تسبیح درست کنیم.»

او همچنین سهم خرید زائران از این بازار را بین ۷۵ تا ۸۰ درصد می‌داند و می‌گوید: «هنوز هم زائران برای خرید سوغات ارزان‌قیمت به سراغ مهر و تسبیح می‌آیند. برایشان هم اهمیتی ندارد که این کالا را ایرانی‌ها تولید کرده‌اند یا از کشور دیگری وارد شده است.» جاودانی درباره مشتری‌های تسبیح‌های سنگ‌های قیمتی هم برایمان توضیح می‌دهد: «مشتریانی که از حوزه خلیج فارس می‌آیند تمایل بیشتری برای خرید تسبیح‌های قیمتی دارند.» کما اینکه شنیده‌ها حکایت از آن دارد که تسبیح فیروزه‌ای چندی قبل ۷۵ میلیون تومان به زائری خارجی فروخته شده است. جاودانی در این باره می‌گوید: «تسبیح فیروزه ۳۳ دانه و ۱۰۰ دانه دارد. از آنجایی که تنوع فیروزه اصل زیاد است این تسبیح هم قیمت متفاوتی دارد که برای اصل آن کف ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار تومان در نظر گرفته می‌شود، اما سقفی برای آن وجود ندارد. قیمت فیروزه‌های رنگ شده که چین تولید می‌کند هم بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار تومان تخمین زده می‌شود.»

هنگامی که از او درباره ریسه‌های رنگی که وارد می‌شوند و اینجا به نخ‌کشیده شده و به عنوان تسبیح به فروش می‌رسند می‌پرسیم ضمن تأیید صحبت‌هایمان توضیح می‌دهد: «در گذشته که واردات آزاد بود تسبیح آماده و بسته‌بندی شده از چین در مشهد تحویل داده می‌شود. اما از زمانی که واردات مشکل پیدا کرده است، این دانه‌ها کیلویی و خرج‌کار وارد می‌شوند و سایر کارهایش در مشهد انجام می‌شود.»

سعید جاودانی درباره تسبیح ام‌البنین توضیح می‌هد: «تسبیح در بین مسلمانان و در میان برخی پیروان سایر مذاهب قداست خاصی دارد. آن‌طور که گفته شده اولین تسبیح در اسلام تسبیح نخی حضرت‌زهرا (س) است. ایشان برای ۳۴دفعه سبحان‌ا... گفتن نخی سبز را ۳۴بار گره می‌زنند و این اولین تسبیح نخی در اسلام است. بعد از ایشان شیعیان از تربت حمزه عموی پیامبر (ص) دانه‌های گلی درست کردند و تسبیح متبرک به شکل امروزی درست شد. اکنون تسبیح ام‌البنین برای اولین بار در قطر تولید شده که هر دانه آن یک رنگ است. این نوع تسبیح را بیشتر بانوان برای سفر‌های نذری خود می‌خرند. در مجموع تولید تسبیح بر اساس سلیقه و خواست مردم تولید می‌شود. نوع دیگری از تسبیح به نام کهربا در آلمان و بولونیا تولید می‌شود و از طریق لبنان در مشهد و سایر شهر‌ها و کشور‌ها به فروش می‌رسد.»

نایب رئیس اول اتحادیه فیروزه‌تراشان می‌گوید: «معروف‌ترین و گران‌قیمت‌ترین تسبیح موجود در بازار تسبیح شاه‌مقصود است. شاه‌مقصود در ۲ نوع سبز و زرد در بازار وجود دارد که نوع زرد آن قیمتی‌تر است. این تسبیح از گذشته تاکنون در نزد مردم بسیار محبوب بوده است. دلیل این همه محبوبیتش را هم این‌طور گفته‌اند که تسبیح شاه‌مقصود در دست پیامبر (ص) بوده و ذکر گفتن با آن خوش‌یمن است.

 

این تسبیح از صفر تا صد در افغانستان تولید می‌شود و در بازار هدفش که تنها ایران است به فروش می‌رسد. جالب است بدانید انواع قدیمی و دسته چندمی این تسبیح خیلی گران‌تر از نو و دست اولش است. زیرا متخصصان امر می‌گویند هرچه بیشتر این تسبیح دست بخورد و بچرخد، شفاف‌تر، قشنگ‌تر و البته زردتر می‌شود. از آنجایی که معدن اصلی این سنگ در کابل دیگر بهره‌برداری نمی‌شود نوع قدیمی این تسبیح بسیار گران‌قیمت شده و بین ۱۰ تا ۱۵ میلیون تومان قیمت دارد. به‌تازگی نیز از در ۲ شهر جلال‌آباد و قندهار معدن این سنگ کشف شده است، اما قیمت آن بین ۵۰ تا ۳۰۰ هزار تومان است. در رتبه بعدی هم تسبیح شاه‌مقصود چینی است که بین ۵۰ تا ۱۰۰ هزار تومان قیمت دارد.»