هنرمند پرچم دوز محله کوهسنگی مشهد که این هنر را از پدر و برادرش آموخته، نمی‌داند این سنت خانوادگی ادامه می‌یابد یا نه!
سمیرا منشادی| شهرآرانیوز؛ محرم که آغاز می‌شود پرچم‌های عزاداری هم در سراسر کشور بساطش به پا می‌شود. پرچم‌هایی که هنر دست استادکاران زبردست مشهدی است. هنری که سال‌هاست در مشهد حرف اول را می‌زند و به جز تعداد انگشت‌شماری در شهر‌های دیگر کسی این کار و هنر را دنبال نمی‌کند. این نکته را محمدرضا کامرانی ۷۳ ساله می‌گوید که از استادکاران این حرفه محسوب می‌شود. پدرش و برادرش هم در کار پرچم‌دوزی بوده‌اند و او از این طریق علاقه خاصی به این‌کار پیدا می‌کند. از ۱۵ سالگی برای خودش استادکار بوده و در کنارش به شغل دبیری هنر در مقطع راهنمایی مشغول بوده و بازنشسته آموزش و پرورش است.
مشهد قطب پرچم‌دوزی کشور است
مشهد قطب پرچم‌دوزی است و همه هیئت‌ها هر ساله که به مشهد می‌آیند برای خرید پرچم یا سفارش اقدام می‌کنند. آن‌طور که کامرانی می‌گوید: «زمانی بیش از ۵۰۰ نفر در گوشه و کنار شهرمان مشغول دوخت پرچم بوده‌اند و حالا تعدادشان خیلی کم شده است. ۱۰۰ سال قبل مردم برای هیئت‌هایشان روی پارچه‌هایی از جنس مخمل ابریشمی، ماهوت، مخمل جیر، پارچه نخی با با نخ‌هایی از جنس ابریشم مصنوعی (خامه) و بعد‌ها با کاموا نقش می‌انداختند و این‌کار دستی انجام می‌شد. بعد‌ها که چرخ‌های برقی از آلمان و عراق وارد شد این‌کار هم تغییر‌های بسیاری کرد. البته کار آسان‌تر و سریع‌تر شد. در حال حاضر چرخ‌های گلدوزی عبارتند از قلاب‌دوزی، قیطان‌دوزی، چرخ بوروتو و چرخ‌های کامپیوتری که در حال حاضر بیشتر از آن استفاده می‌شود.»
هر چند کامپیوتر‌ها این روز‌ها بازار را گرفته‌اند، اما هنر دست استادکاران چیز دیگری است. آن‌طور که کامرانی تعریف می‌کند: «چرخ‌های کامپیوتری نمی‌توانند همه خطوط و ظریف‌کاری را اجرا کنند.» برای دوخت پرچم با دست ابتدا استاد‌های خوش خط روی پارچه نقش و شعر مورد نظر را می‌کشند. نقاشی مرتبط با آن هم بسته به شعر کشیده می‌شود. گل‌هایی که روی پارچه دوخته می‌شود هم به طور معمول گل رز است. این گل‌ها اگر با نخ کاموا دوخته شوند، برجسته‌تر و زیباتر جلوه می‌کنند.» ابعاد پرچم هم بستگی به سفارش مشتری دارد، اما کامرانی پرچم ۳ و ۴ متری هم دوخته است. گاهی هم پرچم‌ها به شکل سه گوش یا مستطیل طراحی و دوخته می‌شوند. خط روی پارچه هم به طور معمول نسخ یا نستعلیق است، البته گاهی که مشتری‌ها از حوزه کشور‌های خلیج فارس هستند از خط‌های عربی برایشان استفاده می‌شود.
این‌کار به فضای زیادی نیاز ندارد
کامرانی می‌گوید: «برای شروع این‌کار نیاز به ۶ ماه شاگردی است. بعد از آن فرد می‌تواند در یک فضای ۲ در ۳ کارش را شروع کند. همان‌طور که او خیلی‌وقت‌ها در خانه‌اش مشغول به کار بوده است. برای شروع کار یک چرخ گلدوزی، مقداری نخ و پارچه لازم است. تمام این‌ها را می‌توان با دست‌کم ۱۰ میلیون تومان جفت‌وجور کرد. ما از کسی که تازه شروع به کار کرده انتظار داریم از نقشه‌های کوچک شروع کند تا دستش راه بیفتد و بعد هم کار‌های پرنقش و نگار را به دست بگیرد. البته استعداد و علاقه در این کار بسیار مهم است.» یک پرچم بسته به بزرگی و کوچکی و نقش و نگارش بین ۲ تا ۳ روز زمان می‌برد. کامرانی ادامه می‌دهد: «کار ما نیاز به تبلیغ ندارد. از قدیم هیئت‌های عزاداری در محرم و به‌ویژه دهه آخر صفر به مشهد می‌آمدند تا پرچم‌هایشان را تهیه می‌کردند. از سویی به دلیل اینکه مشهد قطب پرچم‌دوزی است همه می‌دانند که برای تهیه پرچم باید کجا مراجعه کنند.»
آسیب‌های کار پرچم‌دوزی
این پرچم‌دوز قدیمی شهرمان توضیح می‌دهد: «این‌کار مانند همه مشاغل دیگر معایبی هم دارد. اولین آسیب این‌کار فشار زیادی است که به چشم و مغز وارد می‌کند. سپس دست‌ها و شانه‌ها به دلیل کار مدام با چرخ آسیب می‌بینند. صدای چرخ به طور مستقیم روی مغز اثر می‌گذارد. یکی دیگر از معایب این‌کار روغن چرخ است که هنگام کار روی سر و صورت می‌پاشد. این امر سبب می‌شود تا در طول زمان فرد دچار ریزش مو شود. ناگفته نماند که فشار زیاد روی چشم‌ها سبب ابتلا به بیماری‌های چشمی هم می‌شود.» اگر این آسیب‌های جسمی کار را کنار بگذاریم آفت بزرگ‌تری هم این‌کار را تهدید می‌کند. آن هم کار‌های چاپی است که سبب رکود این بازار شده است. این‌کار‌ها توسط زائران از کربلا آورده و کیفیت کار‌های دوخته‌شده را ندارد. برخی از این کار‌ها با چرخ‌های بوروتو دوخته می‌شود که زیبایی و ظرافت و به طور کلی کیفیت پایینی دارند.
پارچه‌های باکیفیت
این هنرمند قدیمی توضیح می‌دهد: «پارچه و تزیینات مورد استفاده در پرچم‌دوزی مذهبی باید جنس مناسب و درجه یک داشته باشد تا پرچم تولیدشده هم دوام داشته باشد. در صورت استفاده از پارچه باکیفیت برجسته‌سازی پرچم به‌خوبی انجام شده و ظاهری مناسب خواهد داشت. بعد از انتخاب مناسب پارچه باید از نخ خوب هم استفاده کرد. انواع تزیینات برای دوخت پرچم‌های مذهبی متناسب با طرح پرچم استفاده می‌شود. حاشیه‌های گلدوزی شده و آویز‌های پارچه جزئی از این تزیینات هستند. در دوخت پرچم بیشتر از نخ‌هایی با رنگ سبز، قرمز، سفید و طلایی با تم مذهبی که در بین مردم مرسوم است استفاده می‌شود. برخی گلدوزان که خط خوشی دارند خودشان نوشته‌های روی پارچه را می‌نویسند، اما عده‌ای این کار را به دیگران می‌سپارند.»
هنر پرچم‌دوزی باید به‌روز باشد
کامرانی با اشاره به این موضوع که در شهر یزد هنرمندان با قلم‌مو و نقاشی پرچم تولید می‌کنند که خاص خودشان است، می‌گوید: «این نشان می‌دهد در کار پرچم‌دوزی خلاقیت و علاقه حرف اول را می‌زند. هنرمند می‌تواند با هر آنچه که در دست دارد یک اثر خلق کند. یک هنرمند باید به‌روز باشد تا بتواند در بازار کار رقابت کند. هنرمندان این حرفه مانند دیگر مشاغل باید نسبت به ابزار حرفه‌شان به‌روز باشند و بتوانند هنرشان را به دنیا عرضه کنند. استفاده از فضای مجازی و عرضه محصولات در این‌کار مناسب است، اما فراموش نکنید در مرحله اول کار شما در جلوی هیئت‌ها دیده می‌شود. متا‌سفانه جوانان بسیاری به سمت این حرفه نمی‌آیند و آن را مختص پرچم‌های گلدوزی‌شده می‌بینند، هر چند وقتی هنر را یاد بگیرید و علاقه و خلاقیت داشته باشید می‌توانید هر نقشی را روی پارچه حک کنید.»