یوسف بینا | شهرآرانیوز - «کار هنری در زمینه دفاع‌مقدس یکی از برترین کار‌های هنری است... هشت سال دفاع‌مقدس ما صرفا یک امتداد زمانی و فقط یک برهه زمانی نیست؛ گنجینه عظیمی است که تا مدت‌های طولانی ملت ما می‌تواند از آن استفاده کند... مجموعه‌ای است از صفات والا، فرهنگ‌های پسندیده و برگزیده و ممتاز، عقاید و معارف والایی که ملت ما در طول تاریخ ارث برده یا استعدادش را در خودش حفظ کرده بوده که با انقلاب‌اسلامی این استعداد‌ها بروز کرد... شما که دفاع‌مقدس را روایت می‌کنید، به‌خصوص آن‌هایی که روایت هنری می‌کنند، در واقع آیینه‌ای هستید در مقابل یک مظهر جمال و جلال که او را منعکس می‌کنید... این خیلی کار بزرگی است، خیلی کار مهمی است. شما برای آن تابلوی پرشکوه و پر از ریزه‌کاری و ظرافت و زیبایی آیینه می‌شوید. خود این کار فرهنگی و کار هنری شما که روایت آن جهاد مقدس است، جهاد است...»
این بخشی از سخنان رهبر معظم انقلاب اسلامی است که خطاب به جمعی از هنرمندان بیان شده و نشان‌دهنده اهمیت هنر دفاع‌مقدس و هنرمندانی است که در این حوزه می‌کوشند. در این میان، کار‌های شاعران و نویسندگان اهمیت دوچندانی دارد، زیرا شعر و ادبیات برترین هنر ایرانیان بوده و در طول قرن‌ها بار فرهنگ و اندیشه و هنر ایران را به‌دوش کشیده است و امروز نیز درخشان‌ترین نمونه‌های هنر دفاع‌مقدس در انواع ادبی به‌ویژه شعر تجلی دارد. ادبیات دفاع‌مقدس اگرچه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شاخه‌های شعر انقلاب‌اسلامی با آغاز جنگ‌تحمیلی شکل گرفت و تا امروز نیز گستره‌ای از ادبیات ایران را به‌خود اختصاص داده، خود به شاخه‌ای تناور و بارور در ادبیات معاصر تبدیل شده است که هر کس بخواهد تاریخ فرهنگ و ادب این دوره را بنویسد، ناگزیر است برگ‌های بسیاری از دفتر خود را به این حوزه اختصاص دهد. از سوی دیگر، با توجه به اینکه خراسان خاستگاه زبان و ادب فارسی است و مشهد نیز در طول تاریخ مهم‌ترین مرکز شعر و ادبیات ایران به‌شمار آمده و امروز نیز به‌عنوان «پایتخت معنوی ایران» سرآمد شهرهاست، سهم عمده‌ای در شکل‌گیری و دوام و قوام شعر و ادبیات انقلاب‌اسلامی و دفاع‌مقدس دارد و از نخستین سال‌های پس از پیروزی انقلاب‌اسلامی تا کنون، شاعران و نویسندگان بزرگی در نسل‌های متمادی به ادبیات ایران معرفی کرده است. در این نوشتار به‌مناسبت بزرگداشت هفته دفاع‌مقدس، سخنان تنی چند از شاعران و نویسندگان مشهدی را که از چهره‌های شاخص ادبیات انقلاب‌اسلامی و دفاع‌مقدس هستند، مرور می‌کنیم؛ این سخنان که در تعریف و بررسی و آسیب‌شناسی این جریان ادبی است، برگرفته از گفتار‌ها و گفتگو‌های این افراد به‌مناسبت‌های مختلف است.
مصطفی محدثی‌خراسانی، شاعری که از پیشگامان شعر انقلاب‌اسلامی و دفاع‌مقدس است و نقش مهمی در شکل‌گیری این جریان شعری از حدود چهل‌سال پیش در مشهد داشته، در این باره می‌گوید: «در دوره معاصر و با توجه به نگاهی که امام‌خمینی (ره) و انقلاب‌اسلامی به ما داد، پیوند شعر فارسی و مفاهیم آیینی در بستر شعر انقلاب‌اسلامی نوعی خانه‌تکانی و ترمیم ایجاد کرد و افق‌های تازه‌ای را فراروی شعر ما گشود؛ در این جریان، شاعران به تبیین زندگی و چرایی فلسفی حرکت‌ها و موضوع‌گیری‌های اهل‌بیت (ع) پرداختند و از رو، شعر آیینی برآمده از ارزش‌های انقلاب‌اسلامی، فصلی شکوه‌مند و متفاوت است؛ اوج شعر انقلاب‌اسلامی، شعر دفاع مقدس است و امروز همه ارزش‌های انقلاب‌اسلامی را در شعر دفاع مقدس می‌بینیم؛ شاعران انقلاب‌اسلامی در آن سال‌ها به‌ثمر رسیده بودند و درخت شعر آن‌ها در بیان ارزش‌ها تنومند شده بود و نیز اوج شور و جذبه و خلوصی که در دوران جنگ‌تحمیلی داشتیم، سبب شد که دوران طلایی شعر انقلاب‌اسلامی در دهه شصت رقم بخورد.»
وی می‌افزاید: «امروز مقداری از جنگ‌تحمیلی فاصله گرفته‌ایم و نمی‌توان انتظار داشت شعر‌های آن روز‌ها با همان ذهن و زبان سروده شود، اما اگر با توجه به وضعیت امروز، شعر دفاع‌مقدس را بازتعریف کنیم، خواهیم دید که به‌نحو چشم‌گیری آن ارزش‌ها در شعر ما زنده است؛ بسیاری از شاعران امروز با اینکه جنگ‌تحمیلی را درک نکرده‌اند، فرهنگ ژرف ایثار و شهادت را می‌شناسند و می‌بینیم که در میان آثار شاعران امروز نیز همچنان ارزش‌های انقلاب‌اسلامی و فرهنگ دفاع‌مقدس سهم به‌سزایی دارد؛ شاعران امروز باید افتخار‌های آن دوران را که موجب سربلندی و عزت ایران در جهان شده است، زنده نگه دارند؛ این کار نیاز به برنامه‌ریزی‌های عمیق‌تر و کارشناسانه‌تر ازسوی متولیان امور فرهنگی دارد؛ برای نمونه، یکی از کار‌هایی که می‌توان انجام داد، توجه به مسائل مغفول‌مانده جنگ‌تحمیلی است؛ مانند توجه به رزمندگان و جانبازان که نماد‌های زنده دفاع‌مقدس‌اند.»
علیرضا مهرداد، نویسنده و پژوهشگر مشهدی ادبیات دفاع‌مقدس نیز در تعریف این نوع ادبی می‌گوید: «ادبیات دفاع‌مقدس به دفاع جانانه هشت‌ساله‌ای می‌پردازد که مردم ایران در برابر دشمن انجام دادند و با شلیک نخستین گلوله دشمن که دفاع ما را در پی داشت، این ادبیات شکل می‌گیرد؛ نخستین نمونه‌های این ادبیات نیز شعر‌هایی است که برای تهییج رزمندگان و تشویق مردم برای رفتن به جبهه سروده شده و از این منظر شعر بر داستان مقدم است؛ داستان‌واره‌ها و پاورقی‌هایی که در برخی نشریه‌ها در روز‌های آغازین جنگ‌تحمیلی نوشته می‌شد نیز نخستین داستان‌های دفاع‌مقدس هستند.»
وی در بررسی ادبیات سال‌های آغازین جنگ‌تحمیلی می‌افزاید: «در آثاری که نخستین سال‌های جنگ‌تحمیلی نوشته می‌شود، نویسنده مانند دوربین گزارش خبری است که فیلم‌برداری عجولانه‌ای از جبهه‌ها دارد و تصویر‌ها را به پشت جبهه منتقل می‌کند و محتوای آثار نیز بیشتر اعزام به جبهه و شهادت است، اما هرچه از جنگ‌تحمیلی فاصله می‌گیریم، موضوع‌ها گسترش می‌یابد و موضوع‌های تازه‌ای همچون مسائل جانبازان و آزادگان و جنگ‌زدگان و... وارد ادبیات می‌شود و زبان آثار نیز نمایشی و توصیفی و ادبی می‌شود و نویسنده با طمأنینه بیشتری به صحنه‌ها می‌نگرد؛ در دهه‌های اخیر نیز نویسندگان ادبیات دفاع‌مقدس وارد حوزه‌های مدرن ادبی می‌شود و از تکنیک‌های تازه بهره می‌برند.» وی خاطرنشان می‌کند: «اگر جریان ادبیات دفاع‌مقدس متوقف نشود و همچنان پیش برود، امید به آینده در این حوزه بسیار است، وگرنه فقط گروه خاصی از نویسندگان به‌سوی آن خواهند رفت؛ بسیاری از نویسندگان جوان آگاهی بسیار کمی درباره جنگ‌تحمیلی دارند و اگر آن مفاهیم به جوان‌تر‌ها منتقل نشود، ادبیات دفاع‌مقدس با خطری جدی روبه‌رو خواهد شد.»
محمدحسین جعفریان، شاعر و مستندساز نام‌آشنای مشهدی نیز از دیگر چهره‌هایی است که علاوه بر خلق آثار هنری ماندگار در حوزه شعر و سینمای مستند برای تبیین ارزش‌های انقلاب‌اسلامی و دفاع‌مقدس، تأمل‌هایی نیز در این باره دارد و می‌گوید: «شعر دفاع‌مقدس زنده‌کردن بخشی از تاریخ و انتقال ارزش‌ها و روشنگری برای نسل‌های بعد است؛ ادبیات آیینی از حقی دفاع می‌کند و ارزشی را زنده نگه می‌دارد و بنابراین پرداختن به ارزش‌هایی که برای آن‌ها تقدس قائلیم، در حوزه ادبیات دفاع‌مقدس قرار می‌گیرد؛ بخشی از شعر دفاع‌مقدس در دوره جنگ‌تحمیلی به‌وجود آمد که بیشتر هدفش تشویق نیرو‌ها به جنگ با دشمن بود و بخش دیگر نیز سال‌ها و دهه‌های پس از جنگ‌تحمیلی را دربرمی‌گیرد.» وی در بررسی و آسیب‌شناسی این جریان ادبی می‌افزاید: «شعری که در زمان جنگ‌تحمیلی سروده شد، درخور ملاحظه است و وظایفش را درست انجام داد، اما در دهه‌های پس از پایان جنگ‌تحمیلی با اینکه ابتدا شاهد آفرینش آثار فاخری بودیم، اما به‌مرور به‌نظر می‌رسد شعر نتوانست وظیفه خود را انجام دهد؛ این به‌معنای محکوم‌کردن شعر امروز نیست، شعر‌های خوبی سروده می‌شود، اما در اندازه‌های دفاع شگفت‌انگیز هشت‌ساله ما در جنگ‌تحمیلی نیست؛ تولید آثار ضعیف و فله‌ای در این حوزه، باعث تضعیف این جریان شعری شده است؛ علت آن است که پس از جنگ‌تحمیلی، مراکز حفظ و نشر ادبیات دفاع‌مقدس به‌درستی کار نکردند؛ البته با سفارش می‌توان آثار فاخر تولید کرد، چنان‌که بزرگ‌ترین اثر ادبی ما یعنی شاهنامه، سفارشی است، اما نوع مدیریتی که بر سفارش آثار ادبی در دوران پس از جنگ‌تحمیلی حاکم شد، نادرست بود و به آفرینش انبوهی از آثار کم‌بضاعت انجامید که اینک در کتابخانه‌ها خاک می‌خورند؛ همچنین متأسفانه تصاویر عینی و حقایق معنوی دفاع‌مقدس، به‌درستی به نسل امروز معرفی نشده است و اگر این اتفاق بیفتد، آن‌گاه شاعر جوانی که می‌خواهد وارد این حوزه شود، می‌داند که یک وظیفه میهنی را انجام می‌دهد؛ اگر حقایق دفاع‌مقدس بیش‌ازپیش وارد کتاب‌های درسی شود و نسل‌های بعدی دقیق‌تر با آن‌ها آشنا شوند، می‌توان به ظهور هنرمندان و شاعران موفق در این حوزه امیدوار بود.»
جعفریان درباره نقش مشهد در جریان شعر دفاع‌مقدس تصریح می‌کند: «خراسان در قیاس با استان‌های دیگر ایران، همیشه پیشرو بوده است؛ در مقوله شعر دفاع‌مقدس نیز چنین است؛ شاعرانی که در کنگره‌های اولیه شعر دفاع‌مقدس شرکت کرده‌اند، به‌یاد دارند که چندین کوپه از قطار شاعران ایران به شاعران مشهدی اختصاص داشت و بخش بزرگی از دعوت‌شدگان و برگزیدگان همیشه از خراسان و مشهد بودند.»
در ادامه بخوانید
روایت دلاورمردی‌های غواصان دلیر گردان یاسین لشکر ۲۱ امام رضا (ع)
روایتی از زندگی و مجاهدت‌های سردار شهید نورعلی شوشتری | مسیحِ بلوچستان