محسن موسوی زاده | شهرآرانیوز؛ از مهم‌ترین مؤلفه‌های اثرگذار بر توسعه کلان شهرها، بحث رقابت و رقابت پذیری درباره معرفی و تصویرسازی در عرصه‌های جهانی، ملی و منطقه‌ای است. از چالش‌های مدیریت شهری برای تحقق این مسئله برنامه ریزی و تلاش برای ایجاد برند شهری براساس هویت فرهنگی شهر مدنظر است؛ چه بسا که برنامه‌های مختلفی با الگوبرداری از سایر شهرها به اجرا درآمده است، اما تفاوت‌های فرهنگی و هویتی سبب می‌شود نه تنها برنامه هاشکست بخورد، بلکه به ضد توسعه هم تبدیل شود.
به عنوان نمونه اجرای طرح‌هایی که با هویت پذیرفته شده شهر در اذهان عمومی متضاد است، به شکست برنامه‌های تصویرسازی منجر می‌شود. مشهد به عنوان یکی از بزرگ‌ترین کلان شهر‌های دنیا هرسال پذیرای بیش از ۲۵ میلیون زائر است.
همین سبب شده است بسیاری از افراد به این مسئله به عنوان فرصتی برای اجرای طرح‌های توسعه‌ای مانند اجرای پروژه‌های پرکردن اوقات فراغت و مجتمع‌های تجاری بزرگ نگاه کنند. بااین حال برخی کارشناسان معتقدند که اجرای چنین طرح‌هایی بدون نگاه به هویت مشهد سبب می‌شود در بلندمدت فرهنگ شهر که مهم‌ترین مزیت توسعه آن است، تضعیف و فرایند پیشرفت شهر متوقف شود. این افراد معتقدند که بهترین راهکار برای تصویرسازی از مشهد در عرصه‌های جهانی، ملی و منطقه‌ای تکیه بر فرهنگ رضوی حاکم بر شهر است.
اهمیت توجه به هویت شهر در اجرای برنامه‌های توسعه مسئله‌ای است که مورد توجه مدیران شهری مشهد قرار گرفته است. در همین راستا، سیدعبدا... ارجائی، شهردار مشهد، گفته است همه کسانی که در مشهد زندگی می‌کنند، باید رابطه معناداری با امام معصوم (ع) داشته باشند و معتقدیم افرادی که در مشهد زندگی می‌کنند، یا زائر یا مجاور یا خادم هستند که در این راستا، تحقق الگوی سبک زندگی «خادم-زائر-مجاور» اولویت مدیریت شهری است.
دراین باره، عضو شورای اسلامی شهرمشهد در گفتگو با شهرآرا با بیان اینکه توسعه مشهد بر محوریت امام رضا (ع) شکل گرفته است، می‌گوید: باتوجه به اقلیم جغرافیایی مشهد، اگر حرم مطهر امام رضا (ع) در این شهر نبود، ممکن بود این شهر از بین برود؛ اما اکنون به برکت مضجع شریف رضوی این شهر توسعه پیدا کرده است. این مسئله نشان می‌دهد که فرهنگ رضوی پایه توسعه مشهد است.
ایمان فرهمندی می‌افزاید: استواربودن توسعه مشهد برپایه فرهنگ رضوی نشان می‌دهد که الگو‌های اجرایی حاکم بر شهر هم باید مبتنی بر همین مسئله باشد. ضرورت این مسئله سبب می‌شود به الگوی خادم، زائر و مجاور توجه شود. تحقق این الگو سبب می‌شود به جای دید صرف درآمدی به زائران، به موضوع افزایش کیفیت ارائه شده به آن‌ها توجه شود.
موضوعی که خودش را به صورت افزایش میزان رضایت زائرانی که به شهر می‌آیند، نشان می‌دهد. وی ادامه می‌دهد: تحقق الگوی خادم، زائر و مجاور سبب می‌شود ظرفیت‌های اقتصاد زیارت در مشهد بیش از گذشته شکوفا شود و روند توسعه شهر شتاب بگیرد. از ایراد‌های طرح‌های توسعه‌ای گذشته، نادیده گرفتن هویت مشهد در برخی طرح‌های اجرایی است.
اینکه طرح‌هایی را اجرا کنیم که به تضعیف هویت شهر منجر شود، پذیرفتنی نبوده است و به پیشرفت شهر نیز کمکی نمی‌کند. فرهمندی تأکید می‌کند: در الگوی خادم، زائر و مجاور، فروشنده‌ها دیدشان را از کاسب بودن و صرف کسب درآمد از زائران تغییر داده اند و به دید خادم به خودشان می‌نگرند. همین سبب می‌شود سطح رضایت زائرانی که به مشهد می‌آیند، از نحوه برخورد و عرضه کالای فروشنده‌ها افزایش بیابد. این افزایش سطح رضایت تأثیر خوبی بر توسعه شهر دارد.
دکتر علی عقیلی، کارشناس اقتصادی، هم در گفتگو با شهرآرا با بیان اینکه هویت مشهد براساس هویت رضوی شکل گرفته و توجه به این مسئله ضامن توسعه پایدار شهر است، می‌گوید: سه گانه خادم، زائر و مجاور که شهردار مشهد مطرح کرده است، بر این تأکید می‌کند که نگاه به فرهنگ رضوی نگاهی راهبردی در برنامه ریزی توسعه شهر است و باید نقشه راه شهر را بر این اساس تدوین و اجرا کنیم. تحقق این نگاه سبب افزایش وسعت دید ما به توسعه می‌شود و تحقق مشهد به مثابه جهان شهر برکت و کرامت را میسر می‌کند. وی می‌افزاید: زیربنای سه گانه خادم، زائر و مجاور الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی مطرح شده از سوی مقام معظم رهبری است. این الگو با سبک‌های توسعه غربی و لیبرال متفاوت است.
عقیلی با بیان اینکه در بحث توسعه مشهد، هنر مدیریت شهری تعریف نقشه راه پیشرفت شهر براساس هویت رضوی است، می‌گوید: چنین دیدگاهی بر توسعه متوازن شهر تأکید و تلاش می‌کند با برنامه ریزی مناسب امکانات شهری را به همه مناطق مشهد به صورت متعادل عرضه کند.
در چنین نگاهی افزایش خدمات دهی به مناطق کم برخوردار و حاشیه شهر بخـشــــــی از زیرمجموعه دید خادم محوری محسوب و تلاش می‌شود کیفیت خدمات دهی به مجاوران امام رضا (ع) افزایش یابد. در این نگاه که برخاسته از نگاه اسلامی است، تلاش بــرای ارتقــای سطح خدمات دهی به همه اقشار جامعـــه مورد توجــــه قــــرار می‌گیرد. به عنوان نمونه سعی می‌شود شهر به نوعی توسعه یابد که همه گروه‌های اجتماعی مانند افراد مسن و زنان و کودکان نیز بتوانند زیست شهری مناسبی داشته باشند.
عقیلی با بیان اینکه اجرای الگوی خادم، زائر و مجاور سبب افزایش سرمایه اجتماعی برنامه‌های توسعه‌ای می‌شود، می‌گوید: توجه به هویت رضوی سبب می‌شود بستر‌های لازم برای همراهی مجاوران در طرح‌های توسعه‌ای بیشتر شود. این موضوع از میزان زمان اجرای طرح‌ها می‌کاهد و بهره وری آن‌ها را افزایش می‌دهد. این کارشناس اقتصادی درباره تأثیر بین المللی نگاه خادم، زائر و مجاور بر توسعه شهر هم می‌گوید: تحقق این نگاه سبب افزایش اعتبار مشهد در منطقه و جهان و همچنین افزایش سرمایه گذاری در شهر می‌شود.
استادیار گروه اقتصاد اسلامی دانشگاه فردوسی هم در گفتگو با شهرآرا با بیان اینکه الگوی خادم، زائر و مجاور سبب افزایش شتاب توسعه مشهد می‌شود، می‌گوید: برخلاف تصور برخی که اعتقاد دارند برای رسیدن به توسعه شهر باید صرفا نگاه اقتصادی داشته باشیم، نگاه فرهنگی به مقوله توسعه شهر کمک بیشتری به فرایند پیشرفت مشهد می‌کند.
الگوی خادم، زائر و مجاور نیز با تکیه بر ایجاد الگوی بومی از توسعه سعی می‌کند مرکز توسعه شهر را بر هویت فرهنگی مشهد قرار دهد. دکتر وحید ارشدی می‌افزاید: توسعه مشهد نیازمند هویت سازی بر پایه فرهنگ زیارت است. بدیهی است در شهری که هویت و شالوده اش براساس فرهنگ رضوی شکل گرفته است، اجرای هر برنامه‌ای که با این موضوع همسو نباشد، نه تنها به توسعه منجر نمی‌شود، بلکه روند توسعه شهر را هم مختل می‌کند.
وی ادامه می‌دهد: اجرای الگوی خادم، زائر و مجاور به دنبال اصلاح الگوی رابطه ساکنان شهر با یکدیگر و از طرفی با زائران است. در این الگو فروشنده‌ها و ارائه دهندگان خدمات مختلف به زائران در مرحله اول خودشان را به دید مجاور امام رضا (ع) نگاه می‌کنند و انجام هر عملی برای سود بیشتر خودشان را مجاز نمی‌دانند. از طرفی دیگر اجرای این الگو از طریق افزایش رضایت زائران سبب ایجاد اعتبار برای افراد ارائه دهنده خدمات به زائران می‌شود.
درواقع این الگو سبب ایجاد تصویرسازی مثبت از رفتار مشهدی‌ها نسبت به زائران می‌شود و سبب می‌شود علاقه به سفر و اقامت بیشتر در مشهد افزایش یابد. ارشدی تأکید می‌کند: در قدیم افرادی که به مشهد سفر می‌کردند با لقب مشهدی در شهر خودشان خوانده می‌شدند. این مهم نشان می‌دهد که ورود به مشهد و زیارت برای افراد اعتبار می‌آورد. توجه به الگوی بومی برای توسعه مشهد و نگاه به زائر به عنوان افرادی که به شهر وارد می‌شوند، سبب ایجاد اعتبار به زائرانی می‌شود که به مشهد می‌آیند. همچنین باید توجه کرد که دید خادم، زائر و مجاور سبب افزایش سرمایه اجتماعی برای همه اضلاع این مثلث می‌شود.
بااین حال، این استاد دانشگاه معتقد است که تحقق این مسئله نیازمند گفتمان سازی است. او دراین باره می‌گوید: اگر واژه‌ها را صرفا عوض کنیم و شهروند را به مجاور تغییر دهیم، اما در رفتار عملی مان هیچ تغییری ندهیم، این مسئله به ضد توسعه تبدیل می‌شود و تأثیر منفی دارد. برای تحقق الگوی خادم، زائر و مجاور باید تلاش کنیم این واژه‌ها در سطوح مختلف اجتماع و حتی مراکز آموزشی نهادینه شود.