سیده نعیمه زینبی | شهرآرانیوز؛ می‌خندد؛ به حرفی که پیش از این به او گفته ام. «باید یک سریال پایتخت هم برای شما بسازند.» دردسر‌های انتقال ضریح چوبی‌ای که حسن نوری و همکارانش در مشهد ساخته اند و به سرپل ذهاب منتقل شده است تا همراه با مصلا و مقبره در سالروز زلزله کرمانشاه رونمایی شود، ماجرای فصل دوم سریال پایتخت را در ذهنمان زنده می‌کند. این ضریح چوبی خوش نما، قصه‌ای دارد که می‌تواند جان مایه یک داستان یا مستند باشد. با این قصه همراه می‌شویم.
زلزله‌ای که آبان سال ۹۶ طومار شهر سرپل ذهاب را در چند ثانیه درهم پیچید، خسارت‌های بسیاری به ساختمان مقبره «احمد بن اسحاق» در این شهر وارد آورد و آن را تخریب کرد. بازسازی ساختمان این بقعه متبرک با همراهی مردم و مسئولان در مهر ۹۷ آغاز شد و اکنون در آستانه سالگرد آن زمین لرزه مهیب و خانه برانداز آماده بهره برداری است. اما آنچه سرپل ذهاب و شهر امام رضا (ع) را به هم پیوند می‌زند، هنر دستان هنرمندان نجار مشهدی است که بناست روی مضجع شریف احمدبن اسحاق قرار گیرد و حلقه وصل دوستداران ایشان باشد.
احمدبن اسحاق از یاران نزدیک امام حسن عسکری (ع) بوده که طبق اسناد، حضور چهار امام معصوم را درک کرده است. حضور در کارگاه حسن نوری در یکی از محلات حاشیه شهر مشهد و دیدن این ضریح چوبی که سفری دورودراز در پیش دارد، حال خوشی به انسان می‌دهد. مودتی که سازندگان این مقبره چوبی در جزء به جزء آن دمیده اند، اکنون به بار نشسته و اثری چشم نواز و دلنشین را رقم زده است.
ورود به کارگاه با استقبال گرم نوری، هنرمند و نجار این اثر، روبه رو می‌شود. حسن نوری که شغل پدری اش نیز همین بوده است، ۲۵ سال است با چوب رفاقت دارد. او دوره‌های هنری گره چینی و معرق را نیز گذرانده است تا هرازگاهی همراه با گروه سه نفره اش درمیان کار‌های صنعتی به سراغ کار‌های هنری چوبی نیز برود. در‌های چوبی جامعه الحسین بولوار مصلی از کار‌های هنری گروهشان است که واسطه آشنایی آن‌ها با مهندس دیشیدی می‌شود. انگار هنر، نخستین معرف هنرمندش است.
دیشیدی، از مهندسان صاحب نام مشهدی، ناظر افتخاری ساخت مصلا و ضریح در سرپل ذهاب است. او کار هنرمندان شهر‌های مختلف را بررسی می‌کند و در پایان تصمیم می‌گیرد این کار را به هنرمندان مشهدی بسپارد. کار با یک طرح ابتدایی را آغاز کرده و گام به گام به طرح نهایی نزدیک شده است. حاصل کار از نگاه مخاطب، چشم نواز و بسیار گیراست. نوری می‌گوید: «این سازه یکی از زیباترین ضریح‌های چوبی است که روی بقاع متبرکه نصب می‌شود.»
هنوز پا به درون کارگاه نگذاشته ایم که ضریح در میان کارگاه جلوه گری می‌کند. در آن همهمه چوب‌ها و دستگاه‌ها هیچ چیز دیگری به چشم نمی‌آید. آن لعبت چوبین که در میان کارگاه نجاری نشسته است، همه را به خود مشغول می‌کند. با نوری سه نجار دیگر هم همراه هستند که بیش از چهار ماه، هر روز روی ساخت این صندوق چوبی وقت گذاشته اند. در یک ضلع، دو پنجره و در ضلع دیگر سه پنجره مشبک وجود دارد.
«هنر، فروشی نیست و کار دل است. کار دل هم منطق خودش را دارد. این کار طوری ساخته شده است که حداقل ۲۰۰ سال عمر کند.» این جملات را نوری می‌گوید. آن‌ها طوری کار کرده اند که دلشان از آن راضی باشد. پنجره‌هایی که می‌خواهد قرار انگشت‌های دوستداران احمد بن اسحاق شود، از ۶۰۰ تکه ساخته شده است که دانه دانه با دست سر هم شده اند. درمجموع ضریح از ۶ هزارو ۵۰۰ قطعه چوب چنار و گردو ساخته شده است که چوب‌های سنتی هنر چوب است. البته پیچ مفتول نیز به کمک هنر گذشتگان آمده است تا چفت وبست محکم تری به کار بدهد و عمر این هنر را طولانی‌تر کند.
حدود ۱۰ مترمکعب چوب در بدنه ضریح به کار رفته است. بدنه ضریح از چوب چناری تهیه شده که ۱۶ سال پیش، نوری آن را خریداری و نگهداری کرده است تا در آثار هنری فاخر از آن استفاده کند. نوری خودش نیز هرگز گمان نمی‌کرد که این چوب به مصرف ضریح بقعه متبرکی برسد در آن سوی کشور. پنجره‌ها که هنر گره چینی قطعات چوبی را به زیبایی درهم کلاف کرده، از چوب گردو ساخته شده است. گره چینی، منبت، مقرنس و معرق، از هنرهای ایرانی چوب، در این کار ارزشمند استفاده شده است.
نجار‌های این کارگاه، گره چینی و معرق کاری را خوب بلدند. گره چینی، هنر سنتی ایرانی که در پنجره‌های چوبی خانه‌های اعیانی به بازی نور و شیشه‌های رنگی کمک می‌کرده است، دیگر رونق گذشته را ندارد. نوری که علاقه اش به گره چینی، او را پای درس استادان این هنر کشانده است تا آن را بیاموزد، درباره این هنر می‌گوید: «ما در ساخت مشبک‌ها از این هنر بهره برده ایم و گره چینی بیشترین کاربرد را در ضریح داشته است. البته این کار بسیار طاقت فرسا و وقت گیر بود که ما با عشق آن را ساختیم.»
ضریح آخرین مراحل زندگی اش را در مشهد پشت سر گذاشت و به سفری طولانی رفت. صبح یکشنبه گذشته یک خاور ۹۱۱ جلو در کارگاه مستقر شد تا این بار را بر دوش بکشد و آن را به سوی مقصد ببرد. گروه هنری نوری نیز همراه با این دست سازه راهی شدند. نگرانی‌ها پیش از سفر برای انتقال این سازه بسیار زیاد بود. حساسیت‌ها برای انتقال ضریح به داخل بار کامیون، آن‌ها را واداشت که با احتیاط زیاد عمل کنند. با دلهره، شاسی اصلی و سپس مشبک‌ها به داخل بار برده و ثابت می‌شوند.
گروه، نگران تکان‌هایی است که در طول مسیر بر پیکره چوبی سازه وارد می‌شود. ۲۲ ساعت طول می‌کشد تا این مسیر طی شود. نوری پس از رسیدن به مقصد می‌گوید: «بسیار نگران انتقالش بودیم که به سازه آسیبی نرسد. الحمدا... بدون هیچ دردسری ۲۶۰۰ کیلومتر طی شد و این را از لطف خدا می‌دانیم.» جاده‌ها و دست انداز‌ها با آن‌ها یار بوده اند تا این بار امانت را به سلامت بر زمین بگذارند.
استقبال از گروه و سازه چوبی، چیزی است که نوری و دوستانش انتظار آن را ندارند. آن‌ها با رسیدن به ورودی شهر، حضور گرم مسئولان و مردم را کنار خودشان حس می‌کنند. از امام جمعه تا فرماندار به پیشوازشان آمده اند. حس عجیبی دارند که تا کنون برای ساخت هیچ کدام از سازه هایشان تجربه نکرده اند. پشت سر کامیون، جمعیت همراه با نوحه خوانی راه می‌افتد و آن را با سلام و صلوات به مقبره احمد بن اسحاق می‌رسانند.
در فاصله چند ماه، ضریح جلو چشمشان پا گرفته و ساخته شده است و حالا باید ترکش کنند. احساسات مادرانه‌ای به آن دارند و نوری آن را به زبان می‌آورد: «حال ما شبیه مادری است که یک کودک در بطنش رشد کرده و هر روز وابستگی مادر به کودکش بیشتر شده است.
ضریح هم در چشم ما هر روز ارزشمندتر و درپی آن، نگرانی هایمان هم بیشتر می‌شد. اینک کودکمان را به ثمر رسانده ایم و بار سنگینی از دوش ما برداشته شد.» نوری و گروهش قرابت عجیبی با این سازه پیدا کرده اند که دل کندن را نیز برایشان سخت کرده است. تنها دل خوشی شان این است که این سازه از محیط کوچک کارگاه نجاری شان به دنیایی وسیع قدم گذاشته است و آن را میان مشتاقان و علاقه‌مندان جا داده اند. به قول نوری، او را به کسانی سپرده اند که آن را از خودشان بیشتر دوست دارند!
ورود ضریح به سر پل ذهاب با استقبال مردم و مسئولان این شهر روبه‌رو شد
طراح و مهندس مشهدی که ۶۰ سال در حرم مطهر رضوی خدمت کرده است، درباره ساخت مصلی و مقبره در کرمانشاه می‌گوید
رضا دیشیدی با سابقه حدود ۶۰ سال خدمت در حرم مطهر رضوی، توفیق بیشترین ساخت و ساز در این بارگاه منور رضوی را داشته است. او با بازسازی اماکن متعدد و ساخت زیرگذر حرم مطهر، صحن‌های جمهوری اسلامی، قدس، جامع رضوی، ۱۵ رواق و ... سهم بسزایی در این مجموعه داشته است. دیشیدی با ۸۰ سال سن، در ساخت حرم حضرت معصومه (س) و شاهچراغ شیراز، نقش پررنگی داشته است. هنر این مهندس مشهدی اکنون پلی شده است تا میان شهر امام رضا (ع) و سرپل ذهاب پیوند بزند و طراح و ناظر مصلی و مقبره احمد بن اسحاق در این شهر شود. او سال‌ها با مرحوم تابش که ریاست بنیاد مسکن انقلاب اسلامی را بر عهده داشت، آشنا بود.
این آشنایی و سابقه پربار او در ساخت اماکن متبرکه باعث می‌شود طراحی و ساخت مقبره احمد بن اسحاق به این مهندس مشهدی پیشنهاد شود. بنیاد مسکن انقلاب اسلامی پس از زلزله سرپل ذهاب اقدام به ساخت بخشی از بافت مسکونی آسیب دیده در این شهر می‌کند و در کنارش عهده دار بازسازی مصلای شهر و مقبره احمد بن اسحاق می‌شود. ضریح که کار ساخت آن در مشهد انجام و موضوع گزارش ما شد، بخشی از پروژه‌ای بود که در این مدت در سرپل ذهاب برپا بود.
دیشیدی درباره طراحی و ساخت این پروژه توضیح می‌دهد: «سعی می‌کنم در طراحی‌ها از معماری ایرانی و اسلامی استفاده کنم. مصلی و آرامگاه با استفاده از هنرهای اسلامی کاشی کاری، مقرنس، رسمی بندی و طراحی و گنبد و گلدسته نیز برای آن اجرا شد که مهم‌ترین شاخصه بنا‌های مذهبی است.»
دیشیدی سابقه ضریح سازی را به دوران صفویه مربوط می‌داند و می‌گوید: «پیش از آن ساخت معجر مرسوم بوده است. نخستین ضریح حرم مطهر امام رضا (ع) را که ضریح فولاد نشان است، نادرشاه برای خودش ساخته بود که روی مضجع شریف امام هشتم نصب شد.»
ضریح چوبی در گذشته در بسیاری از امامزاده‌ها و بقعه‌ها کاربرد داشته است. دیشیدی با اشاره به ساخت ضریح چوبی مزار شریف افغانستان که بسیار زیبا و هنرمندانه ساخته شده است، ادامه می‌دهد: «مزار شریف افغانستان، ضریح چوبی وسیع و زیبایی دارد که بیش از ۱۵۰ سال عمر دارد. در سوریه و عراق نیز این نوع ضریح کاربرد دارد. استفاده از مواد فلزی مانند طلا و نقره در قرون اخیر رواج یافته است. قدیمی‌ترین ضریح نقره بیش از ۱۵۰ سال قدمت ندارد.»
این معمار و مهندس مشهدی تا کنون شش ضریح چوبی در اماکنی که کار طراحی و ساخت آن را بر عهده داشته، ساخته است. او درباره این تجربه و تکرار آن در سرپل ذهاب می‌گوید: «استفاده از ضریح نقره یا برنز بسیار گران است. از سوی دیگر ما برای ضریح ائمه از نقره و برنز استفاده می‌کنیم و این فرد از منسوبین به ائمه بوده است. تلاش کردیم این رتبه معنوی را در ساخت ضریح نیز به کار ببریم. این کار از دید هنری بسیار هنرمندانه ساخته شده و هنرهای اسلامی به زیبایی در آن به کار رفته است.»
او درباره انتخاب هنرمندان مشهدی نیز توضیح می‌دهد: «هر شهر، در هنری سرآمد است. نقر ه کاری در اصفهان رواج بیشتری دارد و در کار با چوب، شیرازی‌ها سابقه خوبی دارند. هنرمندان مشهدی نیز در این هنر قابلیت‌های خوبی دارند. با بررسی هنرمندان مختلف به این نتیجه رسیدم که با توجه به وجود این توانایی در مشهدی‌ها و نزدیکی مسیر برای نظارت بر ساخت، آن را به هنرمندان مشهد واگذار کنم.»