رضا سلیمان‌نوری | شهرآرانیوز؛ وقتی حرف از وجود سفارت یا کنسولگری کشوری دیگر در مشهد به میان می‌آید، بی‌درنگ در ذهن همه اهل شهر خیابان امام‌خمینی (ره) و سردر قدیمی مقابل باغ‌ملی تداعی می‌شود؛ سردری که جلو آن کیوسکی سبزرنگ با جوانی نظامی و مسلح در آن وجود دارد که بادقت رهگذران را در داخل پیاده‌رو مقابل آن نظاره می‌کند. البته پرچم دورنگ سفید و سبزی با نشان هلال و ستاره بر بالای این ورودی بازگوکننده وابستگی آن به کشوری غیر از ایران اسلامی است.
کشوری که اگر با حضور در برابر در ورودی این مکان در خیابان امام‌خمینی (ره)، پلاک نصب‌شده بر کنار آن را بخوانیم متوجه می‌شویم نامش جمهوری اسلامی پاکستان یا همان پاکستان است؛ کشوری که با خراسان ما هم‌مرز نیست؛ اما با سیستان‌وبلوچستان، دیگر استان شرقی ایران عزیز، مرز مشترک بسیار دارد و البته اجداد تعداد زیادی از مشهدی‌های کنونی هم در مناطقی از این کشور ازجمله لاهور، کراچی، مولتان و کشمیر ریشه دارند.
اما بد نیست بدانید که پاکستان از میانه‌های دهه ۵۰ خورشیدی این قطعه از خاک مشهد را صاحب شده و پیش از آن مالک خارجی دیگری این بخش شهر را در تصرف داشته است؛ مالکی با نام بریتانیای کبیر یا همان انگلیس.
داستان حضور انگلیسی‌ها در این قطعه از شهر مشهد به سال‌های پیش از ایجاد خیابان امام‌خمینی (ره) کنونی و ارگ قدیم برمی‌گردد؛ زمانی که در این محدوده فقط ارگ حکومتی شهر در محدوده بانک ملی کنونی و پایگاه لشکر شرق در مقابل آن و صدالبته باغ‌ملی در مجاورت این لشکرگاه و تک‌و‌توکی خانه‌باغ‌های اشراف و بزرگان حکومتی شهر در این محدوده قرار داشت.
این زمان برابر بود با سال‌های پایان دوران ناصری در ایران و چند سالی پس از جداسازی سرزمین افغانستان از مام میهن براساس قراردادی استعماری موسوم به معاهده پاریس. در این معاهده و البته قرارداد‌های پس از آن، انگلیسی‌ها که آن زمان خودشان را بریتانیای کبیر می‌خواندند، ثبت کرده بودند که می‌توانند در هر شهری که رقیبشان، یعنی روسیه تزاری، دفتر سیاسی یا همان کنسولگری ایجاد کرد، آن‌ها هم در شهر حاضر شوند و کنسولگری ایجاد کنند.
البته دولت ایران با همه ضعفی که در برابر درخواست قوای خارجی از خود نشان می‌داد، در برابر درخواست بریتانیایی‌ها برای ایجاد کنسولگری در مشهد، تا پایان عهد ناصری مخالفت کرد، آن هم به این بهانه که مشهد شهری اسلامی است و دلیلی برای حضور سیاسی غیرمسلمانان در آن نیست.
در این دوران انگلیس‌هایی مانند ژنرال مک‌لین و سرهنگ استیوارت به شرق ایران مسافرت می‌کردند، اما امکان اقامت در خود شهر مشهد را پیدا نکردند.
بریتانیا در این دوران سیاست‌هایش را در مشهد از طریق برخی وابستگان مسلمان هندی یا افغانستانی، چون حاج‌محمد کابلی که با عنوان وکیل‌الدوله بریتانیا یا همان عامل کنسولگری بریتانیا در مشهد به مقامات رسمی معرفی شده بود، اجرا می‌کرد.
این وضعیت البته در دوران مظفرالدین‌شاه تغییر کرد و بریتانیایی‌ها نه‌تن‌ها توانستند کنسولگری‌شان را در مشهد افتتاح کنند، بلکه باغی در یکی از بهترین نقاط شهر و درست مقابل باغ‌ملی و در کنار ارگ حکومتی را برای این منظور در اختیار گرفتند.
آنان سپس با ایجاد بنای کنسولگری در بخشی از این باغ به سال ۱۸۹۱ میلادی برابر با ۱۲۷۰ خورشیدی، در دوران فعالیت نی‌الیاس، کنسول بریتانیا در مشهد، جای پای خودشان را در این شهر محکم کردند؛ جای پایی که اکنون در اختیار این دولت نیست، اما فقط دقت در بزرگی مساحت آن نشان می‌دهد که بریتانیایی‌ها هنگام ایجاد این کنسولگری چه برنامه‌هایی برای آینده این شهر و البته خراسان داشته‌اند.
برنامه‌هایی که تغییر نظام روسیه از تزاری به بلشویکی و آلمان‌دوست‌شدن پهلوی اول در سال‌های آخر حکومتش، بسیاری از آن‌ها را دستخوش حوادث بزرگی کرد تا جایی که در اواخر سال ۱۳۱۶ شاهد جمع‌شدن کنسولگری بریتانیا در مشهد بودیم.
این جمع‌شدن «موقتی» بود و با سقوط پهلوی اول در جریان اشغال ایران به‌دست متفقین به سال ۱۳۲۰ به‌صورت موقت پایان یافت، اما با تغییر مناسبات جهانی در سال‌های بعد و پایان سلطه بریتانیا بر کشور‌هایی مانند هند و پاکستان و به‌عبارت بهتر تبدیل‌شدن بریتانیای کبیر به انگلیس صغیر و روی‌کارآمدن حکومت ملی دکتر مصدق «همیشگی» شد تا حدی که در میانه سال ۱۳۳۱ شاهد جشن مردمی تعطیلی این کنسولگری با حضور علما و بزرگان وقت مشهد بودیم.
شرایط پس از کودتای آمریکایی‌انگلیسی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ دیگر به‌سمتی بازنگشت که بریتانیای حالا انگلستان‌شده بتواند کنسولگری‌اش را در مشهد احیا کند، اما این به‌معنای تعطیلی کامل فعالیت‌های بیگانگان در این ساختمان نبود.
انگلیسی‌ها پس از اندکی تأمل و با برنامه‌ریزی جدید از ساختمان سابق کنسولگری‌شان به‌عنوان مقر شورای فرهنگی انگلستان در مشهد استفاده کردند؛ شورایی که رسالت آن تلاش برای تأثیر بر فضا‌های مختلف فرهنگی شهر بود و به همین دلیل در این دوران شاهد برگزاری برنامه‌های مختلف فرهنگی و هنری، چون پخش فیلم و برقراری گالری هنری در مجموعه کنسولگری هستیم.
این دوره در فعالیت قدیمی‌ترین ساختمان موجود در خیابان امام‌خمینی (ره) مشهد در اواسط دهه ۵۰ خورشیدی با واگذاری این مجموعه به جمهوری اسلامی پاکستان به پایان رسید و از اواخر سال ۱۳۵۴ و با پایان‌یافتن یک دعوای حقوقی بین هند و پاکستان درباره دفتر‌های کنسولی بریتانیای کبیر در نقاطی از جهان که اداره این دفتر‌ها در اختیار نایب‌السلطنه هندوستان بود، نیرو‌های کنسولی پاکستان در آن مستقر شدند.
استقراری که تاکنون نیز ادامه دارد و بر این اساس می‌توان ادعا کرد که در عمر ۱۳۰ ساله قدیمی‌ترین ساختمان خیابان ارگ، ۳ گروه عمده دیپلمات‌های بریتانیای کبیر، نیرو‌های سیاسی انگلیس صغیر و سیاست‌پیشگان پاکستانی سکان هدایت آن را در دست داشته اند.