سمیرا شاهیان | شهرآرانیوز؛ «دنیای جهانی‌شده امروز ایفای نقش انحصاری در عرصه بین‌الملل را از دستان دولت خارج ساخته است.» این جمله آغازین مقاله‌ای با عنوان «چیستی دیپلماسی زیارت و ظرفیت‌های ایران» است که ازجمله عوامل غیردولتی مؤثر در صحنه بین‌المللی را اعتقادات دینی به‌طور عام و مسئله زیارت به‌طور خاص تعریف می‌کند.
از میان کلان‌شهر‌های ایران، جهانشهر مشهد مصداق بارز توضیحی است که ارائه شد؛ شهری که پررنگ‌بودن موضوع زیارت در آن و تأثیرش بر محیط سیاسی بین‌المللی ما را به‌سوی پدیده «دیپلماسی زیارت» راه می‌نماید.
اگر یکی از تعاریف «جهانشهر» یا «شهر بین‌المللی» را همان تعریف بدیهی بدانیم؛ «به منطقه‌ای گفته می‌شود که در آن نژاد، ملیت و قومیت معنا ندارد و جمعیت آن متشکل از مردم نقاط مختلف دنیاست»، بررسی مشهد از منظر حضور ملیت‌های متعدد نیز مهم می‌شود. ردپای ملیت‌های حاضر در مشهد دست‌کم در چند حوزه گردشگری زیارت، علمی، فرهنگی و سلامت آشکارا دیده می‌شود.
از میان سازمان‌های موجود فعال در حوزه گردشگری زیارت، اداره زائران غیرایرانی آستان قدس رضوی به‌دلیل قدمت و نیز تمرکز وظایف و فعالیت‌هایش ذیل عنوان «زائران غیرایرانی»، فعال‌ترین سازمان است و تأسیس آن به حدود ۳۰ سال پیش برمی‌گردد.
از آنجا که ضمیمه «جهانشهر» روزنامه شهرآرا قصد دارد در هر پرونده، نشانه‌ای از مختصات شهر جهانی را بررسی کند، این‌بار نیز در گفت‌وگویی که با سیدمحمدجواد هاشمی‌نژاد، مدیر امور زائران غیرایرانی آستان قدس رضوی، داشتیم، حضور ملیت‌های مختلف در مشهد را بررسی کردیم.
تا پیش از اینکه دنیا با بحران بیماری کرونا روبه‌رو شود، به‌طور میانگین حدود ۴ میلیون زائر غیرایرانی در سال (تاپیش از کرونا) به حرم مطهر مشرف می‌شدند. از نظر ما این زائران در چند دسته عرب‌زبان‌ها، زائران شبه‌قاره، زائران آذربایجان و کشورهای آسیای میانه و گردشگران مسلمان و غیرمسلمان از آسیای شرقی و اروپا قرار می‌گیرند. در این میان، رتبه اول مربوط به عرب‌زبان‌ها از کشورهای عراق، کویت، بحرین و عربستان است که چندمیلیون نفر را شامل می‌شوند.
البته تعداد زائران از کشورهای عربی را وضعیت ارتباط ما با کشورهای مختلف و سیاست خارجی تعیین می‌کند. به‌عنوان نمونه در برهه‌ای کشورهای عربستان و کویت و بحرین بیشترین تعداد زائر ورودی به مشهد را داشتند و در دوره‌ای بیشتر از عراق به شهرمان می‌آمدند، اما بیشترین حضور و آمار را در دو مقطع زمانی داشتیم؛
در زمانی که چند پرواز مستقیم از عربستان به مشهد مسافران را به مشهد می‌رساند و پیش از بروز کرونا که عراقی‌ها به مشهد سفر می‌کردند. به‌خصوص در تابستان که جمعیت زیادی از زائران به مشهد می‌آمدند، تا ۹ ملیت را در بین زائران عرب‌زبان داشته‌ایم.
رتبه‌های دوم و سوم هم به‌ترتیب مربوط به زائران شبه‌قاره از پاکستان و هندوستان و زائران آذربایجان و کشورهای آسیای میانه است. گروه آخر نیز گردشگران مسلمان و غیرمسلمان از آسیای شرقی و بخش عمده‌ای گردشگران اروپایی هستند. به‌طور کلی در طول ۲۰ سال گذشته زائران تقریبا از ۱۲۰ کشور جهان به حرم مطهر رضوی مشرف شده‌اند.
به سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و نوع ارتباطاتش در حوزه گردشگران بستگی دارد.
رواق‌های غدیر و دارالمرحمه در زمستان‌ها و صحن غدیر در تابستان‌ها به عرب‌زبان‌ها و رواق کوثر به اردوزبان‌ها که مسلمانانی از کشورهای هند، پاکستان و بنگلادش هستند، اختصاص دارد. رواق دارالرحمه نیز مختص آذربایجانی‌هاست. همچنین مکان‌هایی برای گردشگران غیرمسلمان و گروه‌های زیارتی که دوسه‌ساعته از کشورهای اسلامی به حرم مطهر رضوی می‌آیند، در نظر گرفته شده است و هر برنامه مذهبی و فرهنگی که برای ایرانیان در حرم برگزار می‌شود، به زبان‌های مختلف برای غیرایرانی‌ها نیز برگزار می‌شود.
تا چهارپنج سال پیش سالانه حدود ۱۱ نفر در حرم رضوی مسلمان می‌شدند، اما یک‌دفعه جمعیت علاقه‌مندان به اسلام که تمایل داشتند به این دین رو بیاورند، به ۳۰ نفر در سال رسید. این موضوع وقتی شدت گرفت که غربی‌ها به‌ویژه آمریکایی‌ها به پروژه ایران‌هراسی و اسلام‌هراسی دامن زدند. به‌نظر من تحلیل این موضوع روشن است؛ فتنه دشمنان نتیجه عکس داده است و موضوع چنین جنگ نرمی جامعه و جوانان غرب را حساس کرد و برای یافتن حقیقت به‌دنبال شناخت اسلام آمدند.
در بحبوحه اقداماتی که غرب علیه اسلام انجام می‌داد، رهبر معظم انقلاب نیز به جوانان کشورهای غربی توصیه کردند خودشان در این باب مطالعه کنند.
این شما از موضوعی که طرح کردید، در حرم امام رضا (ع) است. ما دیدیم گرایش به اسلام بین زائران غیرایرانی افزایش یافت. خاطرم هست یک‌بار هفت نفر (سه زوج و یک فرد دیگر) در سن بالای ۴۰ سال تغییر اعتقاد دادند. هرکدام می‌گفتند یکی‌دو سال در بحث اسلام مطالعه کرده‌اند. درخلال این‌ها، آشنایی با ایرانی‌ها نیز اتفاق می‌افتد. درواقع سلوک ایرانی و اسلامی باعث گرایش خیلی از غیر‌مسلمان‌ها به اسلام شده است.
تاکنون با حدود ۱۶۰۰ مرکز اسلامی در ۱۲۰ کشور جهان در ارتباط بودیم؛ چه با افراد و چه با مراکز فرهنگی مختلف. مراکز اسلامی هامبورگ، لندن و مراکزی در هندوستان و پاکستان که به‌نام حضرت رضا (ع) هستند و مخاطبان زیادی دارند، از این جمله هستند. همچنین ما به دوازده‌سیزده زبان محصولات فرهنگی تولید می‌کنیم. حتی بعضی اوقات زائران غیرایرانی درخواست تولید محصول خاصی می‌دهند و به این‌ترتیب ارتباطات برقرار می‌شود.
مأموریت اول ما در تولیدات فرهنگی، ترویج فرهنگ اهل‌بیت (ع) و به‌ویژه فرهنگ رضوی است.
از همین‌رو بیشتر محصولاتمان توصیه‌های اخلاقی و اجتماعی حضرت رضا (ع) و سبک زندگی یک مسلمان است.
پشتوانه‌های این موضوع هم سازمان فرهنگی آستان قدس رضوی و مؤسساتی مثل بنیاد پژوهش‌ها که سابقه آن به بیش از ۳۰ سال پژوهش در فرهنگ رضوی می‌رسد، دانشگاه‌های رضوی و امام رضا (ع) است.
تا ۱۰ سال پیش جمعیت غیرایرانی که سالیانه در حرم حضور پیدا می‌کرد، ۱۰۰ هزار نفر در سال بود، اما اکنون میلیونی شده است؛ بنابراین ظرفیت حرم امام رضا (ع) بیش از این‌هاست که گفتیم. یعنی آنچه انجام می‌شود، فاصله زیادی با ظرفیت واقعی حرم رضوی دارد. حضرت رضا (ع) به‌عنوان شخصیتی که محور گفت‌وگوی ادیان و مذاهب گوناگون است، این ظرفیت را ایجاد می‌کند.
به‌عنوان نمونه در حدود ۵ سال پیش گردهمایی تولیت‌های اعتاب مقدسه در عراق و سوریه را در مشهد داشتیم و در حضور همه آن‌ها تفاهم‌نامه امضا شد. این موضوع نشان می‌دهد ظرفیت برگزاری چنین رویداد‌هایی با محوریت حرم امام رضا (ع) در مراکز اسلامی وجود دارد. ما تبلور این ظرفیت را در آن اجتماع دیدیم.
بدون شک بله، اما زیرساخت‌های ما عقب‌تر از ظرفیتی است که حرم می‌تواند برای جامعه مخاطبش داشته باشد. به‌عنوان نمونه، مسئول گردشگری و وزیر مربوط در کشور پاکستان می‌گفت اگر نگرانی‌های مرتبط با حوزه حمل‌ونقل در دو کشور برطرف شود، می‌توانیم سالانه به دو میلیون نفر از پاکستان روادید بدهیم؛ بنابراین اگر زیرساخت‌ها فراهم شود، مشهد ظرفیت پذیرش حضور مسلمانان با محور حرم را دارد.
طبیعتا حرم محل رفت‌وآمد شخصیت‌های فرهنگی و مذهبی است. کسانی که در اینجا حضور پیدا می‌کنند، با جمع زیادی از مخاطبانشان می‌آیند. تولیت‌های اعتاب مقدسه مختلف، برخی از شخصیت‌هایی که در کشورهایشان چهره‌های علمی، مذهبی و فرهنگی هستند و از جامعه علمای اهل‌سنت عراق. در بخش ادیان و مذاهب ما با حضور این اشخاص، نشست‌های تخصصی و کنفرانس‌ها را برگزار می‌کنیم.