سیده نعیمه زینبی | شهرآرانیوز؛ اگر بخواهیم بگوییم «کوچه کربلا» کجاست، زبان ساده اش می‌شود: امام رضای ۲. اما قدمت این کوچه میان خاطرات مشهدی‌ها ریشه دوانده و گاهی میان سطر‌های یک نوشتار یا کلام یک پیشکسوت گُل کرده است.
دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی در یادنامه‌ای که برای استادش، ادیب نیشابوری، نوشته است، می‌گوید: «اگر از طرف حرم حضرت رضا (ع) به خیابان تهران آمدید، یعنی به سمت جنوب، بعد از فلکه آب که بعد‌ها بازار رضا را در مشرق آن بنا کردند، کمی بعد از فلکه آب که نام رسمی آن میدان دقیقی بود، کمی آن طرف‌تر به سمت جنوب، در سمت غربی خیابان تهران، کوچه حاج ابراهیم چاووش بود و حدودا در نقطه مقابل آن، کوچه کربلا قرار داشت.»
محمد حسین جعفریان، شاعر و مستندساز مشهدی نیز که متولد سال ۴۶ در کوچه کربلا ست، درباره آن می‌گوید: «کوچه کربلا آن زمان حدود ۲۰ خانوار داشت.» البته اکنون خبری از همان ۲۰ خانوار هم نیست و جایش را ساختمان‌های بلند هتل‌ها و مهمان پذیر‌ها گرفته اند.
کوچه کربلا از «خیابان تهران» قدیم شروع می‌شود و به کوچه «ضابط قدیم» (شیخ طوسی ۳) می‌رسد. کاروان‌سرای «حوض برجی» در کمرکش «کوچه ضابط»، سال‌های خیلی دور، نقطه آغاز سفر کربلا بوده و همین باعث گذاشتن نام «کربلا» روی این کوچه است. شاید منطقی بود که خیابان شیخ طوسی ۳ را «کربلا» بنامند، اما به‌احتمال زیاد، مسیر مردم به کاروانسرا بیشتر از سمت خیابان امام‌رضای ۲ بوده و درنتیجه این گذرگاه به نام کوچه کربلا مشهور شده است. از نگاهی دیگر، کاروانسرا در انتهای این کوچه قرار داشته است.
روایت مشهور کوچه کربلا، راهی‌شدن کاروان‌های کربلا از یک کاروان‌سرای قدیمی است که الان اثری از آن نیست. هرچه هست، سرنوشت این دو کوچه چنان به هم گره خورده است که مردم در نشانی‌دادن به‌جای کوچه ضابط هم از نام کربلا بهره می‌برند. همراه با احمد دوستی و محمد حسن فرازی دو تن از کسبه قدیمی کوچه کربلا تاریخچه و حال این کوچه را مرور می‌کنیم.
عکاسی «دوستی» از مغازه‌های قدیمی این کوچه است. احمد‌دوستی، صاحب این مغازه، خط‌و‌ربط بسیاری از اتفاقاتی را که در کوچه افتاده است، به‌خوبی در خاطر دارد. او در زمانی‌که عکاسی حرم و بارگاه معطوف بود به پرد‌ه‌های نقاشی که پشت سر زائران می‌گذاشتند، از ساعت ۷صبح تا حدود ۱۱شب مشغول عکاسی از زائرانی بوده است که می‌خواستند یک عکس حرم بارگاه از مشهد به یادگار ببرند.
وضعیت: فعال
قدمت: بیش از ۵۰ سال
ساختمان قدیمی دیگری که در کوچه کربلا، سایه‌به‌سایه حوض برجی نشسته، حسینیه «همدانی ها» ست که قدمتی طولانی در این گذرگاه دارد. از نکات بارز این حسینیه، حضور نماینده آیت‌ا... نوری همدانی در این ساختمان است که باعث شده مقلدان ایشان به آنجا مراجعه کنند.
وضعیت: فعال / قدمت: بیش از ۵۰سال
از نمای بیرون فقط تابلو سنگی حجاری‌شده قدیمی به نظر می‌رسد. ولی پا‌گذاشتن به این گرمابه، ما را به روزگار خزینه و سربینه می‌برد.
حمام دو بخش قدیمی و تازه‌ساز دارد. بخش تازه ساز آن با ۲۲نمره در سال ۴۵ ساخته می‌شود. مرحوم رجب فرازی که چوبدار کشتارگاه است، در این سال به شغل حمام داری رو می‌آورد. اکنون پس از فوت او، پسرها شغلش را ادامه می‌دهند.
به گفته یکی از پسرها، محمد‌حسن فرازی، قسمت قدیمی ساختمان با سقف‌های گنبدی بیش از صدسال قدمت دارد. این بخش بازسازی شده و تا پیش از شیوع کرونا فعال بوده است. حمام «مرجان» در این کوچه اولین ساختمانی بوده است که به دستور ولیان، استاندار وقت گازکشی می‌شود.
وضعیت: فعال و در حال کار
قدمت بخش قدیمی: بیش از ۱۰۰ سال
قدمت بخش جدید: ۵۵ سال
متراژ: ۹۰۰ متر
حسینیه «ابوالفضلی تودرواری‌های مقیم مشهد» در ابتدای امام رضای۲ نشسته است و قدمت آن به سال ۱۳۴۸ باز‌می گردد. ساخت این حسینیه به شروع موج ساخت وساز در اطراف حرم باز می گردد. «تویه دروار» دهستانی سرسبز در دل کویر سمنان و مانند بسیاری از شهر‌ها و دهستان‌های ایران در مشهد صاحب حسینیه است.
وضعیت: فعال / قدمت: ۵۲ سال
گاراژ «شکفته» که مدتی مسجد علم الهدی نیز به نام صاحبش بوده است، نبش سمت راست کوچه کربلا قرار دارد. به گفته محمد‌حسن فرازی، حمام‌دار قدیمی این کوچه، حدود ۳۰سالی می‌شود که گاراژ تخریب شده است. زمین این گاراژ به بانک صادرات کوچکی که سر نبش قرار دارد، پیوست تا اکنون فقط در خاطر اهالی زنده باشد.
وضعیت: تخریب
وقتی از دوستی می‌پرسیم که چه سِمتی در مسجد دارد، می‌گوید: کفش‌جفت کن هستم. او حدود ۴۰سال عضو هیئت‌امنای مسجد است و در خدماتی که این مکان مقدس به نیازمندان ارائه می‌کند، نقش دارد. دوستی سال هاست کار عکاسی را به پسرانش سپرده و خودش در همسایگی خانه خدا در‌کنار حجره کوچک نقره فروشی، به رتق‌و‌فتق امور مسجد مشغول است؛ مصلایی که به‌خاطر حضور آیت‌ا... علم الهدی، پدر امام جمعه مشهد، به نام ایشان نامیده می‌شود.
پیش از آن، مسجد «شکفته» نام داشت، به حرمت حاجی شکفته صاحب گاراژ سر کوچه کربلا که مسجد را به خرج خود مرمت کرده بود. پیش‌تر هم به‌خاطر همسایگی این مسجد با آب‌انبار و کاروانسرا به «حوض‌برجی» معروف بوده است. از شنیده‌ها می‌توان پی برد که «برجی» نام فردی بوده که این سه محل را وقف کرده است.
این مسجد در قدیم دو ساختمان تابستانی و زمستانی داشته که مسجد زمستانی حدود پنج‌سالی است همراه با ساختمان نقویه تخریب شده است. به گفته دوستی، حدود ۲۰۰متر از محوطه کنار زمین نقویه متعلق‌به مسجد علم الهدی و در‌انتظار ساخت است.
وضعیت: بخش زمستانی تخریب شده و بخش تابستانی فعال است
قدمت ساختمان جدید: کمتر از ۱۰ سال
متراژ: بخش تخریب شده ۲۰۰متر
و بخش درحال استفاده ۲۰۰متر
از کاروان‌سرایی که اهالی در خاطر دارند، سال هاست خبری نیست. کاروان‌سرای حوض برجی، انتهای کوچه کربلا قرار داشته و محل اعزام کاروان‌های مختلف به شهر کربلا بوده است. تردد زائران سیدالشهدا (ع) در این کوچه، آن را میان مردم مشهد به کوچه کربلا معروف کرده، نامی که تاکنون باقی مانده است.
کاروانسرا سپس به مدرسه نقویه تبدیل شده و بعد از آن هم تخریب و زمینش رها می‌شود. محمد‌حسن فرازی که بیش از ۷۰سال سن دارد، سابقه کاروان‌سرای حوض برجی را به پیش از تولد خودش نسبت می‌دهد.
وضعیت: تخریب
دبستان نقویه از همان «نیست»هایی است که در این کوچه همچنان یادش پابرجاست. چند‌سال پس‌از تخریب کاروانسرا، حاجی‌عابدزاده، این زمین را برای ساخت مدرسه از اوقاف تحویل می‌گیرد.
سومین مدرسه عابدزاده به نام امام دهم در سال ۱۳۳۰ خورشیدی درمقابل آب‌انبار این کوچه ساخته می‌شود. زمین این مدرسه وقفی بوده است و اوقاف با عابدزاده قرارداد می‌بندد و به شرط آنکه ۲۰ هزارتومان خرج آن کند، زمین را دراختیار او قرار می‌دهند. حاجی حتی بیشتر از این مبلغ خرج مدرسه می‌کند و آموزش را در آن آغاز می‌کند.
پس از تعطیلی مدرسه، چند‌سالی طلبه‌ها در آن ساکن بودند. بعد از انقلاب هم مدت کوتاهی حوزه علمیه در این مکان مستقر شد، سپس دراختیار آموزش‌و‌پرورش قرار گرفت. اما اکنون حدود پنج‌سال است که دیگر خبری از ساختمان نقویه نیست. پس از تخریب نقویه، زمین خالی آن به حال خودش رها شده و صدای کسبه محل را درآورده است.
وضعیت: تخریب‌شده و درحال گودبرداری
سال ساخت: دهه ۴۰ / زمین: ۱۲۰۰ متر
مدرسه: ۱۸ کلاسه / سال تخریب: ۱۳۷۶
آنچه از مجموعه وقفی برجی باقی مانده، فقط یک آب‌انبار است که کوچه کربلا بیش از همه به آن شناخته می‌شود، آب‌انباری که در تاریخ ۲۴تیر۱۳۸۲ با شماره ۹۲۵۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این سازه عهد صفوی اکنون وضعیت نزاری دارد. زباله‌ها پشت آن انباشته شده و توری کوچک نصب‌شده جلو نرده‌های آن هم نتوانسته از ریختن زباله درون آن جلوگیری کند.
این بنای تاریخی در کمرکش کوچه در حال فرسایش است و هیچ مسئولی نیست که سراغی از آن بگیرد. نمای خارجی آب‌انبار، سردری آجری و ایوانی کم‌عمق دارد. کتیبه‌های نستعلیق روی کاشی هفت‌رنگ با خط سفید بر زمینه ﻻجورد نوشته شده است که به‌سختی می‌توان آن را خواند:
عباس (ع) که از فرات چو برگشت تشنه‌لب
رو کرد به خیام حرم با دوصد شفقت
از کثرت شقاوت و از ظلم کوفیان
از دستش آب رفت و جان آمدش به لب.
آب‌انبار متصل به قنات «خدر...»
در کتیبه‌ای سنگی که سال۱۳۵۲ خورشیدی در‌کنار پله‌ها نصب شده است، نوشته‌اند: «این آب‌انبار بهنام حوض‌برجی معروف است و در زمان شیخ‌بهایی (علیه‌الرحمه) کف حوض به دستور ایشان با مصالح مخصوص ساخته شده که در تابستان و گرمای زیاد، آب آن بسیار سرد و گوارا و بهداشتی است.
زیر آب آن از زیر شیر آب تا وسط خیابان تهران (امام رضا (ع)) به‌همت اهالی محل ساخته و به قنات «خدر» متصل شده و جای هیچگونه نگرانی نیست.» در پایان متن کتیبه هم از اهالی خواسته شده است که در حفاظت و پاکیزگی آن کوشا باشند. ایجاد کتیبه‌ها و تزئینات کاشی‌کاری سردر با‌توجه‌به تاریخ موجود در کتیبه در سال۱۳۲۴ خورشیدی بوده‌است. این آب‌انبار به قنات «خدربیک» متصل بوده‌است.
وضعیت: ثبت‌شده در فهرست میراث ملی، اما رها‌شده
مساحت: ۱۹۰متر‌مربع شامل خزینه، پلکان، پاشیر
تعداد پله‌ها: ۹۲ پله سنگی به عرض ۴۰ و ارتفاع ۲۹ سانتی‌متر
نوع آجرها: چهارگوش ۱۹ در ۱۹سانتی‌متر
قطر دیوارها: یک متر
بنا به نوشته مهدی سیدی در کتاب «جغرافیای تاریخی شهر مشهد»، خدربیک روستایی در شرق شهر مشهد و در حاشیه جاده سرخس بوده که قدمتش به قرن ۱۲قمری می‌رسیده است. «یلداش‌بیک» که در دوره نادری تاجر بوده است، در سال۱۱۵۸ قمری، روستا‌های فراوانی را برای انجام امور مختلف وقف کرد.
او بخشی از درآمد دو روستای عباس‌آباد تبادکان و حاجی‌نصیر بلوک منیژان را وقف قنات‌های «خدربیک» و «خلف بیک ولدان اوقلوبیک شاملو» کرد تا همیشه جریان داشته باشند و اهالی تهیدست محله باغ‌حسن‌خان در پایین‌خیابان مشهد بدون پرداخت هزینه از آب آن دو قنات بهره ببرند.
طبق کتیبه‌ای که در حوض‌برجی به جا مانده، این آب‌انبار نیز از قنات‌های خدربیک سیراب می‌شده است. این روستا حدود دهه ۵۵-۴۵ ضمیمه حاشیه مشهد شد و اکنون در ابتدای حاشیه چپ جاده مشهد-سرخس، کمی پس از میدان شهید‌عباسپور، در محل شهرک صدوقی واقع است.
شیخ بهایی که بازسازی و مرمت آب‌انبار را به او منسوب می‌دانند، از ۹۵۳ تا ۱۰۳۱قمری زندگی کرده و ید طولایی در مهندسی و معماری داشته است. تقسیم آب و حق‌آب زاینده‌رود برای محلات اصفهان و روستا‌های مجاور رودخانه، یکی از مأموریت‌های این دانشمند ایرانی است.
یکی دیگر از کار‌های شگفت که به شیخ‌بهایی نسبت می‌دهند، ساختمان گلخن گرمابه‌ای است که هنوز در اصفهان مانده و به حمام شیخ‌بهایی معروف است و مردم معتقد بودند که با یک شمع گرم می‌شده است. همچنین طراحی منارجنبان اصفهان که هم‌اکنون نیز پا برجاست، به او نسبت داده می‌شود.
با این احوال، ساخت یک آب‌انبار در مشهد، نباید کار سختی برای این بزرگ معمار ایرانی باشد. او در بعلبک لبنان متولد شد و در اصفهان درگذشت، ولی خودش وصیت کرده بود که در حرم مطهر امام‌رضا (ع) دفن شود.
رفت‌و‌آمد شیخ به مشهد، زیاد بود و در این سفر‌ها پیشنهاد‌هایی برای بهبود وضعیت مشهد به شاه‌عباس می‌داد. ساخت گنبد برای خواجه‌ربیع و گنبد سبز از‌جمله اثرات او بر معماری مشهد است. او در محل کنونی مقبره‌اش مَدرَسی داشته که در‌آن، عالمان بسیاری پرورش داده است، بعد‌ها نیز وصیت کرده است که همان‌جا دفنش کنند.