مروری بر تاریخچه عیدگاه، زائرپذیرترین محله مشهد

هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ شهر باستانی نوغان با قدمت دوهزار‌ساله‌اش، حدود ۱۲۰۰ سال است که با نام مشهد دوام گرفته و کوچه‌پس‌کوچه و خیابانش از ۶ محله اصلی و چند برج و بارو به بی‌نهایتِ امروز رسیده است. عیدگاه یکی از این محلات قدیمی است که در جنوب‌شرقی اماکن متبرکه رضوی و بخش مرکزی مشهد که از قدیمی‌ترین بخش‌های شهر محسوب می‌شود، قرار دارد و اگرچه امروزه با گسترش مشهد و ایجاد مناطق مسکونی مدرن و جدید، دیگر چندان جایگاه ویژه‌ای ندارد، روزگاری دارای رونق و اهمیت بوده و زائرپذیرترین محله مشهد محسوب می‌شده است. گزارش پیش‌رو نقبی است بر روزگار از‌سر‌گذشته این محله و مردمانش.

«محله» کلمه‌ای عربی است که آن را یک قسمت از چندین قسمت شهر یا قریه تعریف می‌کنند. «حافظ‌ابرو» در اوایل قرن نهم و دوره تیموری، وضع محلات شهر را چنین توصیف کرده است: «و این مشهد مقدس چند محله است. محله کاریز، محله سناباد، محله چاه‌نو، محله دستجرد، محله منصوریه، محله ابوبکرآباد، محله پس‌بهره.» که اکنون گذشته از محله سناباد (سراب) و محله چاه‌نو (چهنو)، موقعیت مکانی محلات دیگر مشخص نیست.

اعتمادالسلطنه نیز در زمانه حکومت قاجار و تاجداری ناصرالدین‌شاه وقتی در ملازمت او به مشهد می‌آید، درباره محلات آن، چنین می‌نویسد: «شهر مشهد در این زمان ۶ محله بزرگ و ۱۰ محله کوچک دارد. محلات بزرگ عبارت است از خیابان علیا، خیابان سفلی، سراب، چهارباغ (سرشور)، عیدگاه، نوغان و محلات کوچک مانند محلات پاچنار، ارگ، سرسوق، سرحوضان، محله جدیدها، مروی‌ها، تپل‌محله، محله غیرشمار‌ها که آن را کوچه سیاهان هم می‌گویند و محله کشمیری‌ها و محله چهنو می‌باشد.»

بعد‌ها و در دوره پهلوی اول (۱۳۰۹) با ایجاد خیابان فلکه و تهران و همچنین ایجاد خیابان شیخ‌طوسی در سال‌۱۳۵۴ و احداث ساختمان‌های جدید، به‌مرور بافت این محله دستخوش تغییرات بسیار شد؛ با این همه محصور‌بودن بین اماکن متبرکه رضوی سبب شد این محله همچنان به لحاظ موقعیت جغرافیایی با حدود تقریبی محله عیدگاه قدیم برابری کند.

عیدگاه در جنوب شرقی اماکن متبرکه رضوی و هم‌جوار با آن قرار دارد. در گذشته، محدوده آن از غرب و شمال غربی به محله سرشور و حرم مطهر، از شرق به حصار‌شهر، از شمال به بالا‌خیابان و محله سرحوضان، محدود می‌شده است. اعتمادالسلطنه در شرح خاطراتش از مشهد می‌نویسد: «محله عیدگاه در جنوب شهر و از کنار باروی شهر تا بست مقدس امتداد دارد که قطعه دیگر را "گود حسام‌الدین" و همچنین قطعه‌ای از آن "کوچه‌کربلا" و قطعه دیگر را "سرتپه خاک" می‌نامند.»

اظهار‌نظر درباره هر چهار مکان نام‌برده شده به‌دلیل مشخص‌نبودن مکان دقیق سجده‌گاه و گود حسام‌الدین مشکل است، اما در اسناد باقی‌مانده از دوره صفویه (۱۰۷۶‌قمری) نام کوچه «کربلا» آورده شده است. با گذشت زمان بسیار، هنوز نام کوچه کربلا در خیابان امام‌رضا (ع) هیچ تغییری نکرده است. بنا‌به گفته موسپیدکرده‌ها و قدیمی‌های عیدگاه، در گذشته این منطقه را «آن‌طرف پل چوبی» می‌گفتند. کوچه تپه‌خاک که در محله عیدگاه وجود دارد هم ممکن است بقایای همان قطعه «سرتپه‌خاک» باشد. محله عیدگاه همچنین به‌وسیله کوچه‌های عباسقلی خان، سرحوضان و باغ‌حسن‌خان به پایین‌خیابان مرتبط است.

 

ناگفته نماند که دروازه عیدگاه جزو ۶ دروازه اصلی و قدیمی شهر به حساب می‌آمده که دارای اهمیت ویژه‌ای بوده است. معمولا مسافرانی که از سمت هرات و شهر‌های اطراف آن به مشهد می‌آمدند، از این دروازه وارد می‌شدند. پس از احداث یا تجدید‌بنای دروازه پایین‌خیابان، دروازه عیدگاه، موقعیت خود را از دست می‌دهد و تنها در دوره قاجاریه زمانی‌که به‌همراه دروازه بالا‌خیابان به‌عنوان گمرک انتخاب می‌شود، دوباره رونق خود را باز‌می‌یابد. بنا به گفته اهالی قدیمی محله، قسمت‌هایی از بارو، خندق، برجک‌ها و دروازه عیدگاه به‌علت عدم گسترش شهر از سمت شرق تا اوایل دهه‌۴۰ شمسی قابل مشاهده بوده است.

عیدگاه از نظر لغوی، اسم مکان و مرکب از ۲ کلمه «عید» به‌معنای شادی و جشن و «گاه» به‌معنای جای، مکان یا محله آمده است. تاکنون درباره وجه تسمیه عیدگاه نظر‌های متفاوتی مطرح شده، اما معروف‌ترین روایت که در برخی منابع تحقیقاتی نیز آمده است، می‌گوید که در زمان حمله عبدالمومن‌خان ازبک به سال ۹۹۸ قمری، کشتار بزرگی در شهر رخ می‌دهد. مردم اجساد این قتل عام بزرگ را در شمال حرم مطهر در ناحیه‌ای که بعد‌ها به «قتلگاه» معروف می‌شود، دفن می‌کنند، اما عیدگاه که درمقابل قتلگاه یعنی ناحیه شرقی اماکن متبرکه رضوی قرار داشته، از جنگ و کشتار مصون می‌ماند؛ به‌همین‌دلیل به «عیدگاه» مشهور می‌شود.

 

گروهی هم معتقدند، چون در گذشته در این مکان نماز‌های عید فطر و قربان برگزار می‌شده، اینجا عیدگاه لقب گرفته است. درلغت‌نامه دهخدا هم واژه عیدگاه با همین عنوان، یعنی محل برگزاری نماز عید فطر، معنا شده است.
اما نقل قول موسپیدکرده‌های عیدگاه از نام محله‌شان، آن را به نوروز می‌رساند؛ زیرا معتقدند در نوروز به‌ویژه سیزده‌به‌در، این محله به‌دلیل داشتن باغ‌های سبز بی‌شمار، تفرجگاه مردم مشهد و زائران بوده است و به همین‌دلیل به‌مرور زمان به این نام شهره می‌شود.

با‌توجه‌به قدمت محله عیدگاه، بنا‌های متعددی مانند آب‌انبار، حمام، مسجد، تکیه، مدرسه و... در آن وجود داشته که در نوع خود با‌ارزش بوده و در کتاب‌های مختلف هم به آن اشاره شده است. بنا‌به نقل از کتاب «نفوس ارض‌اقدس»، محله عیدگاه در سال‌۱۲۹۵‌شمسی دارای ۸‌آب‌انبار، ۲ مدرسه، ۱۶‌مسجد، ۱۷‌تکیه، ۹ کاروان‌سرا و تیمچه، ۷ حمام، ۲۸ کارخانه شعربافی و ۱۴‌باغ بوده است. ناگفته نماند که به‌علت کم‌بودن آب در مشهد در گذشته، آب‌انبار‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده‌اند. بر‌همین‌اساس در عیدگاه نام برخی محلات و کوچه‌ها مانند «سرحوضان» و «حوض‌شیر» برگرفته از همین آب‌انبارهاست؛ «پایاب چهل‌پایه» در راسته عیدگاه و حوض‌شیر هم که به‌دلیل وجود دو سر‌شیرِ سنگی به این نام شهرت یافته است، از‌جمله اماکن تامین آب محله بوده‌اند.

در کتاب «فرهنگ جغرافیایی ایران» که سال ۱۲۸۹‌خورشیدی تالیف شده، چنین آمده است: «قنات گل‌ختمی که از کوه‌های چهل‌بازوی گلستان سرچشمه می‌گرفته است، بین ارگ و عیدگاه جریان داشته است.» همچنین اعتمادالسلطنه درباره حمام‌های موجود در این محله می‌نویسد: «محله عیدگاه ۸‌حمام دارد که حمام پاچنار، حمام امام‌جمعه در حاشیه خیابان سفلی، حمام دمِ تپه‌خاک، حمام عباسقلی‌خان، حمام کوچه کربلا، حمام هادی‌خان قرآنی، حمام جدیدها، حمام درِ دروازه عیدگاه از آن جمله هستند.» تکیه‌ها را نیز می‌توان در شمار بنا‌های قدیمی این محله نام برد که در کتاب «صورت موقوفات ارض اقدس» به آن‌ها اشاره شده است؛ «تکیه مرحوم صادق‌خان، تکیه قفلگرها، تکیه شماعی‌ها و تکیه سجده‌گاه از تکایای محله عیدگاه هستند.» علاوه‌بر‌این‌ها از مساجدی، چون مسجد حاج‌علی مدد، کربلایی‌جعفر، قفلگرها، حوض‌شیر، قصاب‌ها، سردر، خوردو و مدرسه رضوان در کوچه عباسقلی‌خان می‌توان به‌عنوان بنا‌های تاریخی و دارای هویت در این محله یاد کرد.

یهودیان ازجمله اقلیت‌هایی هستند که در کتاب‌های تاریخی، سفرنامه‌ها و اسناد باقی‌مانده از تاریخ مشهد، از آنان با عنوان «جدید»، «جهود» و «جدیدالاسلام» نام برده شده است. در توضیح این سطر باید گفت که نخستین‌بار نادرشاه به‌دلیل علاقه‌ای که به توسعه شهر‌ها و گسترش تجارت داشته، در سال ۱۱۴۲ قمری، صد خانوار یهودی را با هدف آباد‌ساختن شهر، از قزوین به مشهد کوچ می‌دهد. این‌ها در عیدگاه و در کوچه‌ای که بعد‌ها به «جدیدها» مشهور شده، سکنا داده می‌شوند. این گروه بیشتر به کار خرید و فروش و معامله مشغول بوده‌اند.

 

«فریزر» در سال ۱۲۵۰ قمری ضمن نام‌بردن از شخصی به نام «ملا‌مهدی» به‌عنوان کدخدای محله جهودانِ عیدگاه می‌نویسد: «یهودیان در همه‌جا با اشخاص معامله و به‌عنوان دلال و تاجر، نیازمندی‌های دیگران را فراهم می‌کنند.»، اما حضور این گروه در مشهد بعد‌ها و در دوره قاجار حوادثی را رقم می‌زند که آنان را در تاریخ مشهد ماندگار می‌کند؛ حمله به این محله در سال‌۱۲۵۵‌قمری از‌جمله این رویدادهاست. پس از اسلام‌آوردن این گروه، آنان بین مردم، «جدیدالاسلامی» نام می‌گیرند و محله‌شان هم با عنوان «محله جدیدها» رسمیت می‌یابد. ناگفته نماند که این اتفاق در اواخر فروردین سال‌۱۳۲۵ خورشیدی دوباره تکرار می‌شود. نقل است که توپ چند کودک مسلمان که مشغول بازی در کوچه بودند، به بانویی کلیمی که در‌حال عبور بوده، اصابت می‌کند. زن کلیمی دست کودک را می‌گیرد تا به قصد شکایت نزد مادرش ببرد.

 

شخصی در بین راه کشمکش کودک با زن کلیمی را می‌بیند و گمان می‌کند که این زن کودک را برای انجام مراسمی با عنوان «محمدی‌کردن» می‌برد تا در آن، سر کودک را ببرد. فریاد می‌زند و کمک می‌طلبد و همین گمان اشتباه سبب خشم مردم مشهد و در‌نتیجه حمله دوباره به محله یهودیان می‌شود. در این کوچه هنوز آثار بسیاری از زندگانی یهودیان مشهد وجود دارد که حمام کهنه جهود‌ها روبه‌روی مسجد قفلگرها، حمام نو جهود‌ها با نام گرمابه اسلام در کوچه عباسقلی‌خان، قصابی جهود‌ها در کوچه سروش که حالا به سرای موحدیان تبدیل شده و سرای عزیزا... اُف از‌جمله این یادگارهاست.

در کتاب نفوس ارض اقدس، موقعیت اجتماعی مردم محله عیدگاه در دوره قاجار این‌طور توصیف شده است: «این محله که میان محله متعارف سرشور و فقیر‌نشین پایین‌خیابان قرار داشته، عمده‌ترین ویژگی‌اش سکونت ۱۱۱ خانوار جدید (یهودی‌های مسلمان‌شده) از ۱۱۴ خانوار یهودی شهر بوده که همین امر، وجهه سوداگری و دلالی آن را بارز می‌کرده، اما محله عیدگاه از جهت تعداد منازل جمعیت نوکران دولت و آستان قدس، رعایا و پیشه‌وران دارای وضعیتی میانگین بوده است. اغنیای منازل وقفی و تکایای آن، زیادتر از حد متعارف و فقرا و خانه‌های اجاره‌ای‌اش، کم و صفر بوده است. صاحبان مشاغل ویژه‌ای، چون کفن‌نویس، چاووش، لوطی، لوطی‌باشی، مارگیر، کبوترباز و دعواخر در این محله می‌زیسته اند.

 

از دیگر ساکنان بارز این محله می‌توان به الیجه‌باف، تجار، حکاک‌ها، خیاط‌ها، رزازها، شال‌باف‌ها، دست‌فروش‌ها، دلال‌ها، روغن‌فروش‌ها، سراج‌ها، سمسارها، سوداگران، شاطر نانوا، شعرباف، صابون‌فروش و طالبه و کاروان‌سرادار و گله‌دار و نیل‌فروش و هیزم‌کش اشاره کرد. طبق اسناد، دو تن از اعقاب عباسقلی‌خان شاملو هم در این محله می‌زیسته‌اند. در‌مجموع چنین به نظر می‌رسد که نبض اقتصاد پنهان و سوداگرانه شهر در این محله می‌تپیده است و جهود‌های عیدگاه پرچم‌دار این عرصه بوده‌اند. قرار داشتن این محله بر سر راه پر‌زائر مشهد به نیشابور و تهران هم عیدگاه را تبدیل به محله‌ای زائر‌پذیر کرده بوده است. چند آواره سیاسی و وظیفه‌خوار افغانی و یک تاجر متمول بخارایی هم در این محله می‌زیسته اند.»

محله عیدگاه در طول تاریخ حیات خود، همچون دیگر محلات مشهد، بلایا و اتفاق‌های مختلفی را از سر گذرانده است؛ حادثه سیل ۸ خرداد ۱۳۲۹ خورشیدی که بخش‌های جنوبی شهر مشهد را فرا‌گرفت، از آن جمله است. دکتر قاسم رسا این حادثه را در بیتی چنین خلاصه کرده است: «بلای خانه‌برانداز سیل وحشت‌خیز/ چه خانه‌ها ز بنیاد کند و کرد خراب// سپاه سیل خروشان چو لشکر چنگیز/ چه کلبه‌ها که غارت ربود با اسباب». در محله عیدگاه نیز سیل، خرابی بسیار به بار آورد، آن‌چنان‌که طبق اسناد باقی‌مانده بالغ‌بر ۷۰۰ خانوار بی‌خانمان و ۴۰۰‌منزل در این محله ویران شد. همچنین در این بلا، کارخانه صابون‌پزها، گودال نمازگاه، کوره‌های آجرپزی و بسیاری از کوچه‌ها و معابر را آب فرا گرفت و تخریب کرد.

بازار‌های موجود در محله عیدگاه، چه در گذشته و چه اکنون، پر‌رونق بوده است. کوچه عباسقلی‌خان، حیطه جهودها، بازارچه عیدگاه و سرا‌های مختلف مانند عزیزا... اُف، از مراکز مهم تجاری مشهد محسوب می‌شوند. اگرچه با مهاجرت یهودیان، برای مدتی بازار این محله دچار رکود شد، پس‌از چندی با تلاش بومیان محله عیدگاه و حضور افغانستانی‌های مهاجر، رونق خود را باز‌یافت. اکنون در‌کنار برخی مشاغل قدیمی، بسیاری از مغازه‌ها و بساطی‌های این بازار به فروش وسایل صوتی و تصویری، البسه خارجی و دیگر وسایل وارداتی مانند بلوری‌جات، چینی، کریستال و اسباب‌بازی مشغول هستند. همچنین بسیاری از مردم به‌ویژه زوار به‌دلیل شهرت کوچه عباسقلی‌خان و اعتقاد به کم‌بودن قیمت‌ها در این بازار، مایحتاج خود را از این محله تهیه می‌کنند.

منابع: گفتگو با محمد نظرزاده، پژوهشگر تاریخ محله عیدگاه، کتاب نفوس ارض اقدس به تصحیح مهدی سیدی، راهنمای خراسان تالیف دکتر علی شریعتی، وجه تسمیه نام محلات مشهد از دکتر رحیم رهنما و آرشیو اسنادی و تصویری مرکز اسناد آستان قدس رضوی