سمیرا شاهیان | شهرآرانیوز؛ موضوع مسجد و توجه به جایگاه آن از موضوعات مهمی است که در حکومت اسلامی باید به آن جدی پرداخته شود. وقتی در اصل ساختار مسجد دقت می‌کنیم، می‌توانیم بگوییم دومین معجزه پیامبر اسلام (ص) در جریان بعثت است. کارکرد‌هایی که مسجد در عصر پیامبر داشته متنوع بوده است، اما همه آن‌ها در دو کارکرد اصلی «تربیتی» و «هدایتی» خلاصه می‌شوند. اگر بخواهیم با یک نگاه جهانی -چون اسلام دین کاملی است و آمده است تا همه جهانیان را به‌عنوان آخرین دین در مسیر هدایت و سعادت واقعی قرار بدهد- به مسجد بنگریم، درمی‌یابیم این پایگاه و کانون توحیدی می‌تواند در جهانی‌سازی اسلام نقش‌آفرین باشد.
یعنی اگر بخواهیم با نگاه تمدنی و جهانی‌سازی اسلام به موضوع نگاه کنیم، باید بدون شک به ساختار حکومت اسلامی، یعنی مسجد، توجه کنیم. در گزارش پیش رو ابتدا کارکرد‌های مسجد را مورد بررسی قرار داده و از صاحب‌نظران پرسیده‌ایم متناسب با کارکرد‌هایی که یک مسجد دارد، چه عرصه‌هایی را می‌توانیم دنبال کنیم. مطلب پیش رو که حاصل گفت‌وگوی ماست با حجت‌الاسلام‌والمسلمین نصرا... پژمان‌فر، نماینده مردم مشهد و کلات در مجلس شورای اسلامی، حجت‌الاسلام‌والمسلمین مجتبی مهدوی ارفع، مدیر مرکز رسیدگی به امور مساجد خراسان رضوی، و حجت‌الاسلام هادی صاحبقرانی، مدیرکل سازمان تبلیغات اسلامی خراسان رضوی، پیش روی شماست.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین نصرا... پژمان‌فر می‌گوید: نگاه اسلام تنها به حوزه فردی، محلی و خودی نیست. از همین روست که برای مساجد، مأموریت‌های متفاوتی پیش‌بینی کرده است تا به‌واسطه ثواب بیشتر، انگیزه حضور در مساجد را برای مردم افزایش دهد. او با برشمردن چند دسته از مساجد توضیح می‌دهد: از صدر اسلام چند دسته مسجد ساخته شده است. یک دسته مساجد محلی بوده و در محله‌ها شکل می‌گرفته است. اهالی این محلات معتقد بودند نمازشان را باید در مساجد بخوانند.
این رفتار باعث می‌شد روزی چند وعده یکدیگر را ملاقات کنند و در صورت نبود فردی، جویای احوالش شوند و در سختی‌ها کنار هم باشند. در کنار مساجد محلی، مساجد جامع در شهر‌ها ساخته شد که کارکرد‌های بالاتری دارد. یعنی نماز جمعه و اعیاد در آنجا برپا و صحبت‌های بین‌المللی و جهان اسلامی مطرح می‌شود. دسته آخر هم مساجدی بوده که مربوط به برگزاری عید‌های فطر بوده و کارکرد دیگری نداشته است. این مساجد خاص در بیرون شهر ساخته می‌شده، عموما بنایی نداشته‌اند و مردم در فضای باز آن نماز را اقامه می‌کردند.
نماینده مردم مشهد و کلات در مجلس شورای اسلامی با این مقدمه، مشهد را قطب مهمی از منظر مساجد معرفی و بیان می‌کند: مسجد گوهرشاد و فضا‌های پیرامون آن در حرم مطهر رضوی مرکز ثقلی است که مردم در آنجا جمع می‌شوند، با تازه‌های جهان اسلام و اتفاق‌ها و اقدامات صورت‌گرفته آشنا می‌شوند و به آن‌ها واکنش نشان می‌دهند. به نظرم همان‌طور که اهل‌بیت (ع) در زمان حیاتشان محور پرداختن به موضوعات جهان اسلام بودند، در فرصت زیارت در حرم‌های این بزرگواران هم باید این نقش ایجاد شود. بنابراین، انتظار ما در فضای حرم رضوی این است به زبان افرادی که از نقاط مختلف عالم به این مکان معنوی می‌آیند، مسائل جهان اسلام مطرح شود. مساجد جامع در کنار حرم امام رضا (ع) می‌توانند محور باشند و در جهانی شدن مشهد نقش داشته باشند.
از بستر مساجد مشهد می‌توان برای فعالیت‌های مؤثر جهانی بهره گرفت، اما این را که چقدر از این ظرفیت استفاده شده است مدیر کل سازمان تبلیغات اسلامی خراسان رضوی این‌گونه توضیح می‌دهد: تعداد زیادی از مساجد مشهد این ظرفیت را در خودشان فعال کرده و با نگاه بین‌المللی و تمدنی‌ای که دارند، به مرحله عمل هم رسانده‌اند. برای نمونه، در موضوع پذیرش و اسکان زائر امام رضا (ع)، مساجدی داریم که این ظرفیت در آن‌ها فعال است. گرچه تعداد این مساجد فعال کم است، آن‌قدر کار‌های بزرگ می‌کنند که تلقی می‌شود همه مساجد پای کار هستند.
هادی صاحبقرانی با بیان اینکه این‌ها با توجه به ظرف بزرگ مشهد کافی نیست، ادامه می‌دهد: این موضوع به گفتمان‌سازی و الگوسازی نیاز دارد. باید گفتمان را ایجاد کنیم تا سایر مساجد بتوانند بر اساس آن روی خدمات باکیفیتی که در جهانشهر مشهدالرضا (ع) می‌توان ارائه کرد تمرکز کنند.
در کنار گفتمان‌سازی برای ارائه خدمات فراگیر و اثرگذار جهانی توسط مساجد، این پرسش مهم به نظر می‌رسد که کانون‌های فرهنگی چقدر می‌توانند ما را به هدف جهان‌شهری مشهدالرضا (ع) نزدیک کنند. حجت‌الاسلام‌والمسلمین پژمان‌فر باور دارد برای اینکه بتوانیم با مخاطبمان در مسجد حرف بزنیم، دو راه وجود دارد: یک بخش حرف زدن روی منبر است و یک بخش استفاده از ظرفیت‌های هنر برای انتقال مطالب.
او می‌گوید: کانون‌های فرهنگی مساجد بخشی است که باید به سمت پر کردن خلأ‌ها برود.
به نظرم، مسجد می‌تواند مرکز مهم آموزشی، تربیتی و حتی جسمانی باشد. همان‌طور که بسیاری از مساجد این شهر را به واسطه داشتن طلبه‌های فاضلی که بلندنظر هستند، مرکز ثقل محله می‌شناسند و کانون‌های فرهنگی پویایی دارند. فعالیت کانون‌های فرهنگی در قالب گروه‌های تواشیح و سرود در مساجد، آثار عمیقی در جامعه دارد. به باور پژمان‌فر، کانون‌های فرهنگی مساجد کار بزرگی را شروع کرده‌اند، اما نباید متوقف شوند، بلکه باید رشد یابند تا ظرفیت بهره‌برداری از مساجد را در همه‌جا داشته باشیم.
یکی از وظایف سازمان تبلیغات اسلامی تهیه چهارچوب‌های مشخص برای تولید محصولات فرهنگی و هنری است. این سازمان می‌تواند با همکاری مرکز رسیدگی به امور مساجد در تولید بسته‌های فرهنگی مثل تواشیح که به آن اشاره شد و عرضه جهانی‌شان نقش داشته باشد. هادی صاحبقرانی دراین‌باره می‌گوید: از نظر تولید، مشهد در جایگاه بسیار خوبی قرار دارد و تولیدات زیادی داریم که آثار مجموعه‌های مختلف مثل آستان قدس رضوی، انتشاراتی‌ها، حوزه هنری و اداره ارشاد، گروه‌های فرهنگی و هنری و ... بازگوکننده این است که در تولید کم نداریم.
حتی در مقایسه با سایر نقاط کشور، مشهد در تراز خوبی قرار دارد، اما کامل نیستیم. سرود، کتاب و کار هنری‌ای که تولید شده است به توزیع نیاز دارد تا در دسترس مخاطب قرار بگیرد. به نظر می‌رسد خوب است مساجد در حوزه توزیع و رساندن این آثار فاخر ورود پیدا کنند و حلقه وصلی بین تولید این آثار با مصرفشان باشند. یعنی جریان مصرف آثار را بالا ببرند. اگر ۵۰ درصد مساجد هم پای کار توزیع بیایند، تکان خوبی در حوزه توزیع تولیدات خواهیم خورد. از آنجا که مصرف تولیدات، هدفمند است، می‌تواند به ارتقای فرهنگ عمومی جامعه در عرصه‌های مختلف کمک کند.
در کنار این فعالیت‌ها، دغدغه روحانی خوب هم مطرح است، امام جماعتی که بتواند همه ظرفیت‌های مسجد را به ظهور و بروز برساند. مدیر مرکز رسیدگی به امور مساجد خراسان رضوی با اشاره به یکی از مساجد فعال در مشهد بیان می‌کند: در تعدادی از مساجد، مثل مسجد صنعتگران، بخشی از خدمات را امام جماعت و اهالی مسجد ارائه می‌دهند. بخشی از خدمات هم به عهده ماست و می‌کوشیم عرصه ورود نهاد‌ها به مساجد را فراهم آوریم. برای نمونه، بیش از ۳۵۰ مسجد داریم که شورای حل اختلاف هستند و در آنجا فقط نماز اقامه نمی‌شود، بلکه صلح و سازش بین شاکی و متشاکی دنبال می‌شود. بیش از ۴۰۰ مرکز نیکوکاری، توانمندسازی و کارآفرینی با تفاهم‌نامه‌ای که با کمیته امداد بسته‌ایم، در مساجد ایجاد شده‌اند که محرومیت‌زدایی و ایجاد یک حلقه واسط بین نیکوکار و محروم در بین مساجد و محلات را دنبال می‌کنند.
هم‌چنین با ایجاد پایگاه‌های ازدواج آسان، فرزند‌آوری یا همکاری با آموزش‌و‌پرورش سعی کرده‌ایم مسجد بتواند در موضوع‌های خانواده و تعلیم و تربیت نقش‌آفرینی کند.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین مجتبی مهدوی ارفع می‌افزاید: دوره‌های توانمندسازی با عنوان «مسجد ما» را در چهار زمینه دانشی، بینشی، ارزشی و روشی طراحی کرده‌ایم. این جلسات هم به صورت حضوری و هم مجازی برگزار می‌شود تا به وضعیت مطلوب برسیم.
این مدیر استانی با بیان اینکه ضرور است گفتمان مسجدمحوری بین مسئولان به عنوان یک گفتمان حاکم در همه برنامه‌ریزی‌های کلان و اجرایی برقرار باشد، می‌افزاید: اگر مسئولان به این ساختار، یعنی مسجد، در محلات توجه کردند، در مدل برنامه‌ریزی‌های خودشان می‌توانند خیلی از عرصه‌ها را دنبال کنند. در سیاستی کلی که از سوی شورای اسلامی شهر به شهرداری ابلاغ شده است، باید بعضی مسائل فرهنگی و اجتماعی را با محوریت مساجد پیگیری کند. سال گذشته در ۸۰ محله محروم مشهد، معتمدان جمع شدند، مسائل اولویت‌سنجی شد و بر‌اساس آن، شهرداری موضوع را دنبال کرد. این‌ها زمینه‌هایی است که فراهم شده است. البته دوره‌های توانمندسازی را برای امامان جماعت در نظر گرفته‌ایم تا بتوانیم به وضعیت آرمانی نزدیک شویم.
«وقتی به فرمایش بزرگان انقلاب توجه می‌کنیم، به این نکته می‌رسیم اگر بناست اسلام جهانی شود، بدون شک باید از ظرفیت مساجد استفاده کنیم.» این جمله را حجت‌الاسلام‌والمسلمین مهدوی ارفع بیان می‌کند و می‌افزاید: مرحوم امام خمینی (ره) مطالبی درباره کارکرد‌های مسجد دارد. می‌فرماید ما انقلاب کردیم برای اداره مسجد و بعد می‌فرماید ما باید با مسجد کشور را اداره کنیم. در جایی دیگر می‌فرماید اگر این مراکز ترویج اسلام قوی شوند، ما ترسی از آمریکا و شوروی نداریم. رهبر معظم انقلاب نیز در همین موضوع جهانی‌سازی و رویکرد حرکت به سمت تمدن اسلامی می‌فرمایند ما باید هسته‌های مقاومت و انواعه فرهنگی و اجتماعی تا نظامی و امنیتی- را در مساجد ایجاد کنیم. باید هسته‌های مقاومت ایجاد شود تا اسلام را جهانی کنیم.
به باور مدیر مرکز رسیدگی به امور مساجد استان، ظرفیت مساجد مشهدالرضا (ع) به‌عنوان پایتخت معنوی ایران اسلامی، بازو‌هایی برای حرم امام رضا (ع) است که می‌تواند در تحقق اهداف کمک کند. او می‌گوید: معظم‌له می‌فرمایند مسجد قلب تپنده جامعه اسلامی است و می‌تواند محور همه فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی باشد. در مقابل نگاه مادی غرب، ما به دنبال تمدن اسلامی هستیم و رویکرد فرهنگی اسلام است که باید بر دنیا حاکم شود؛ بنابراین مشهد به عنوان جهانشهر می‌تواند مدل و الگویی باشد برای همه دنیا باشد.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین مهدوی ارفع اظهار می‌کند: مبلغان در جریان حرکت به سمت تمدن نوین اسلام باید نقش‌آفرینی کنند. امامان جماعت باید پرچم‌داران و علم‌داران این گفتگو باشند. گفتمان‌سازی این حرکت در قالب جهاد تبیین، باید رسالت این افراد باشد. آن‌ها باید اهداف عالی انقلاب اسلامی را که رسیدن به تمدن نوین اسلام است برای مردم بیان کنند تا مردم همراهی لازم را داشته باشند. ما معتقدیم انقلاب اسلامی انقلابی مردم‌پایه است و با هدایت و رهبری امامان جماعت مساجد که پیرو امام جامعه اسلامی حرکت می‌کنند، می‌توانند مطالبات معظم‌له را در کف جامعه و محلات نشر بدهند.
نماینده مردم مشهد و کلات در مجلس شورای اسلامی اظهار می‌کند: همان‌طور که روشن است، مسجد مهم‌ترین کانون فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتی نظامی در جامعه اسلامی است. بعد از اینکه پیامبر اسلام (ص) از مکه به مدینه هجرت می‌کند، اولین اقدام ایشان راه‌اندازی مرکزی است ویژه ارتباطاتی که جامعه اسلامی به آن نیاز دارد. چرا این مرکز را انتخاب می‌کند با اینکه هنوز دیوار یا شرایط مناسب فیزیکی و حتی فرش ندارد؟ چون همان‌طور که مسجد در قرآن معرفی می‌شود، این مرکز بر اساس تقوا پایه‌گذاری شده است و هیچ امر غیرالهی‌ای بر تأسیس آن اثرگذار نبوده است.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین نصرا... پژمان‌فر درباره اهمیت این کانون توحیدی به مسجدالنبی در زمان پیامبر اشاره و بیان می‌کند: بعضی از ستون‌ها در این مسجد تاریخی بلند دارند. برای نمونه، «استوانه الوفود» ستونی است که پیامبر اسلام در آنجا با قبایل و گروه‌های مختلف اجتماعی می‌نشسته و مذاکره می‌کرده‌اند. اگر کسی به تاریخ مسجدالنبی و همسو با این مکان، به مسجد کوفه پس از انتقال پایگاه اسلامی از مدینه به کوفه نگاه بیندازد، خواهد دید بیشتر قضاوت‌ها و مسائل مختلف در آنجا انجام می‌شده است. چون این پایگاه توحیدی بر اساس تقوا پایه‌گذاری شده است، خروجی‌اش نتیجه‌ای خواهد بود که می‌تواند پاک‌ترین و زلال‌ترین آثار را در بخش‌های مختلف به دنبال داشته باشد.
او می‌گوید: من اعتقاد دارم اگر جوانان و نوجوانان به مسجد رفت‌و‌آمد کنند و با فضای مسجد انس بگیرند، رفتار و ویژگی‌های منحصربه‌فردی در آن‌ها شکل می‌گیرد که در جای دیگر به چشم نمی‌خورد. متأسفانه گاهی شاهد هستیم آرام‌آرام مسجد را به سمتی می‌برند که امام جماعت فقط مشغول به نماز باشد و باقی کارکرد‌های مسجد نیز تعطیل شود. این در حالی است که مسجد کارکرد‌های متنوعی دارد و از آنجا که مردم امام جماعت را فردی باتقوا قلمداد می‌کنند، خیلی از مسائل به دست او حل می‌شود. امروزه متأسفانه تعدادی از مساجد ما به نمازخانه‌هایی خشک و بی‌روح تبدیل شده‌اند که در مقایسه با مسجد تراز انقلاب اسلامی، جاذبه‌ای ندارند.