سیده نعیمه زینبی | شهرآرانیوز؛ کتاب کتیبه‌های ماندگار که در اردیبهشت۱۴۰۱ به چاپ رسید، کتیبه‌های موجود در بعضی از بنا‌های تاریخی خراسان رضوی را معرفی کرده است. علی فرخی، کارشناس میراث فرهنگی و کارشناس ارشد تاریخ، در این کتاب به شناسایی، خوانش و بررسی هنری کتیبه‌هایی می‌پردازد که آیات و احادیث در آن نقش پر‌رنگی دارند.
کتیبه‌های مسجد جامع گناباد، مسجد جامع پامنار سبزوار، مسجد جامع نیشابور، رباط شرف، میل ایاز و ارسلان جاذب از‌جمله کتیبه‌هایی است که فرخی بررسی کرده است. کتاب کتیبه‌های ماندگار در قطع رحلی است و ۳۶۰ صفحه دارد و در تیراژ هزارجلد ازسوی اداره کل میراث فرهنگی به چاپ رسیده است.
کار در حرم مطهر رضوی، فرخی را به‌سوی چاپ این کتاب سوق داده است. او مدت دو سال در حریم رضوی مشغول به کار بوده و همین حضور مستمر در آستان مبارک، توجه او را به کتیبه‌های زیادی که در حرم مطهر وجود دارد، جلب کرده است.
پس‌از آن از آستان قدس رضوی به اداره میراث فرهنگی رفته و در این مدت به این باور رسیده که یک حلقه مفقوده میان معماری و متون قرآنی و مذهبی وجود دارد که کمتر به آن توجه شده است. فرخی می‌گوید: یکی از کار‌های من، بازخوانی سند‌های تاریخی است که نگاهم را به این سمت و سو جلب کرد که کتیبه‌ها را از نگاه علوم قرآنی بررسی کنیم.
تزئینات معماری بنا‌های تاریخی، گستردگی زیادی دارد. فرخی بر‌اساس دوره‌های تاریخی کتیبه‌های هفت‌قرن اول اسلامی را از این دیدگاه که چه موضوعی و مضمونی دارند موشکافی کرده است. اومی‌گوید: هرچه از صدر اسلام به این سو، زمان گذشته، کیفیت اجرای کتیبه‌ها در بنا‌ها بهتر شده است. بنا‌هایی که کتیبه در آن‌ها به کار رفته است، کارکرد‌های متفاوت مانند مسجد، مناره، برج، میل مناره، رباط و ... دارند.
فرخی ابتدا وضع موجود هر کتیبه را برداشت کرده و در این میان متوجه نکات نغزی شده است که برای او شبیه کشف و شهود بوده است. به‌طور مثال او متوجه شده که نوشته محراب یکی از کتیبه‌های رباط شرف آیت‌الکرسی است یا مناره میل ایاز سنگ‌بست که بنایی تاریخی از زمان غزنویان است، صد‌پله با فاصله ۳۴، ۳۳ و ۳۳پله قرار دارد که شبیه تسبیحات حضرت‌زهرا (س) است یا در مسجد پامنار اسامی پنج‌تن به خط کوفی نوشته شده که در بدنه مناره وجود دارد.
کشف این نکات باعث شده است او جست‌وجو را ادامه بدهد و مسئله کتیبه‌های تاریخی و ارتباطش با مضامین مذهبی برایش جدی شود. در این‌میان، کتیبه‌های رباط شرف، مجموعه سنگ‌بست، رباط ماهی، بابا‌لقمان سرخس، مسجد جامع گناباد، مسجد زوزن خواف، مسجد گنبد سنگان، میل خسروگرد در سبزوار، مسجد پامنار، برج رادکان، برج علی‌آباد کاشمر و دیگر بنا‌هایی را که کتیبه‌های شاخص دارند، بررسی کرده است.
او می‌گوید: رویکرد ما در برخورد با کتیبه‌ها بیشتر مضمون و محتوای آن است. بعضی از کتیبه‌ها وقفی و بعضی احادیث و سوره‌های قرآن هستند؛ و بعضی مانند کتیبه رباط شرف در سرخس، یادمان حاکم یا کسانی است که فرمان ساخت آنجا را داده‌اند.
او اضافه می‌کند: از علوم قرآنی و تفسیر هم استفاده کرده‌ام که به بعضی از سؤالات پاسخ بدهم؛ مثلا اینکه سوره ملک در چه بخشی کاربرد داشته است. آیت‌الکرسی را چرا در محراب نوشته‌اند؟ فلسفه ایجاد و انتخاب یک متن در یک بنا خیلی شرط است. سازندگان باید مسلط بر موضوع باشند تا بتوانند متنی مرتبط با آن را انتخاب کنند.
او ادامه می‌دهد: بعضی از بنا‌ها کتیبه‌هایشان از بین رفته است یا قابل خواندن نیست که بررسی آن از دستور کار ما خارج شد. به‌طور مثال در رباط زیارت مسجدی بوده است که مردم در آنجا راز و نیاز می‌کرده‌اند، ولی چیزی از آن باقی نمانده است، پس در کتاب نیامد.
در بعضی از بنا‌ها حروف کتیبه افتادگی داشته که این کارشناس میراث فرهنگی پس از مراجعه به متون تاریخی یا باستان‌شناسان و با مطابقت کتیبه با مستندات موجود، متن آن را بازخوانی کرده است.
او دو روش میدانی و کتابخانه‌ای را برای این پژوهش در نظر گرفته و از منابع مختلف مانند اسناد میراث وکتابخانه‌ای و تفسیر المیزان و متون تاریخی انگلیسی و عربی و فارسی بهره برده است. فرخی درباره شیوه کارش اضافه می‌کند: من از سال۸۰ کارشناس میراث فرهنگی بوده و در بعضی از بنا‌ها کار کرده‌ام. فریمان، تربت جام و سبزوار از شهر‌هایی بوده که من بناهایش را از نزدیک دیده و بررسی کرده‌ام.
او درباره چگونگی بررسی کتیبه‌ها در کتاب نیز توضیح می‌دهد: در کتاب افزون‌بر معرفی، معماری آن نیز بررسی شده است، سپس به کتیبه‌ها پرداخته‌ایم. در هر بنا موقعیت کتیبه‌های آن مشخص و تصویر و توضیحات مرتبط با آن در کتاب آورده و سپس نظرات علما و تفسیر آن برای تکمیل بحث نوشته شده است.
این کتاب که حاصل دو سال تلاش اوست، برای دانشجویان و پژوهشگران رشته‌های مرتبط با تاریخ، باستان‌شناسی و معماری کاربرد دارد و عموم مردم نیز برای آشنایی با بنا‌های تاریخی و کتیبه‌ها می‌توانند از آن استفاده کنند.