حسین بیات | شهرآرانیوز - واقعه مسجد گوهرشاد در دوره پهلوی اول برای اهل خراسان ماجرای ناشناخته‌ای نیست. اسناد زیادی وجود دارد که مسببان و تاثیرگذاران این واقعه را معرفی می‌کند و زوایای حضور آن‌ها را تا حدودی روشن می‌سازد، اما موضوعی که تا امروز برای بسیاری از مردم این دیار مشخص و روشن نیست و داستان‌ها و روایت‌های بی‌پایه بسیاری درباره‌اش شنیده می‌شود، تعداد کشته‌های این واقعه است. در این گزارش تلاش شده از میان اسناد، روایتی صحیح و حقیقی در این زمینه ارائه شود.
این واقعه در تیرماه سال ۱۳۱۴ خورشیدی، از رخداد‌های مهم دوران حکومت پهلوی اول و نخست‌وزیری محمدعلی فروغی به‌شمار می‌آید که در اعتراض به اجباری شدن بر سرنهادن کلاه‌شاپو توسط حکومت مرکزی، رخ داد و به کشته و مجروح شدن جمعی از اهالی مشهد، شهر‌های اطراف و زائران امام‌رضا (ع) منتهی شد، بااین‌حال نمی‌توان واقعه مسجد گوهرشاد را ماجرایی مجرد برشمرد؛ چراکه عوامل بسیاری در تهییج و حرکت عمومی مردم در آن ایام ویژه نقش داشته‌اند؛ واقعه‌ای که در همان سال‌ها به انقلاب خراسان شهره شد.
این واقعه و کشتارش به حدی فجیع بود که هرکدام از مسئولان وقت تلاش می‌کرد خود را مبرا از آن معرفی کرده و آمار کشته‌شدگان را نیز بسیار کمتر از آنچه بوده است، نشان بدهد؛ برای مثال فتح‌ا... پاکروان (استاندار خراسان) تقصیر را به گردن کارکنان آستان قدس انداخت و قشون را نیز عامل کشتار معرفی کرد؛ کشتاری که رقمش را بسیار کمتر از آنچه بود، گزارش کرده بود. سرهنگ حسین‌قلی بیات (رئیس پلیس مشهد) نیز تعداد کشتگان را بسیار کمتر گزارش کرد و ارتش را عامل کشتار و آستان قدس را مسبب واقعه دانست! او در گزارش خود، از ۱۹ کشته و ۴۱ مجروح یاد می‌کند. ایرج مطبوعی، فرمانده قشون، هم شمار کشتگان را کمتر گزارش کرد و سفاکی واقعه را به گردن شهربانی انداخت. او در دادگاهی پس از انقلاب، شمار کشتگان را بین ۲۰ تا ۳۰ و شمار مجروحان را بین ۴۰ تا ۵۰ نفر اعلام کرد.
در این زمینه البته دیگران دیگری هم هستند که اظهارنظر‌هایی کرده‌اند؛ از عدد اغراق‌آمیز ۳ هزار و ۵ هزارنفر گرفته تا ۴۰ نفر. سیدمحمدعلی شوشتری تعداد کشته‌شده‌های این واقعه را هزار و ۷۶۰ نفر عنوان می‌کند. احمد بهار از عدد هزار و ۷۵۰ نفر برای کشته‌شدگان حادثه خونین گوهرشاد استفاده می‌کند. علیرضا بایگان نیز مشابه همین اعداد، تعداد کشته‌های مسجد را هزار و ۶۷۰ نفر می‌داند. در آن‌سوی ماجرا کسانی هستند که این تعداد را بسیار کمتر می‌دانند؛ برای مثال ادیب هروی تعداد کشتگان واقعه مسجد را در آن روزگار ۸۵۰ نفر می‌داند. محمدرفیع نوایی هم این تعداد را برابر با ۷۰۰ نفر عنوان می‌کند. در کنار این اعداد، کسان دیگری هم تعداد کشته‌شده‌ها را بسیاربسیار کمتر می‌دانند؛ از جمله میرزاخلیل میرمنتظمی که این تعداد را ۳۷ نفر می‌داند و همین‌طور محمود فرخ که برای ذکر تعداد کشته‌شده‌ها از عبارت «کمتر از ۵۰ نفر» استفاده می‌کند.
واقعیت این است که به‌دلیل نبود هیچ سند و روایت معتبری در این‌باره تعداد دقیق کشته‌شده‌های واقعه گوهرشاد بر هیچ‌کس معلوم نیست. روایت‌های مردمی می‌گویند که کشته‌شده‌های آن روز در باغ خونی و یکی از قبرستان‌های نزدیک به پایین‌خیابان (محل فعلی پارک وحدت) دفن شده‌اند. از صحت دفن کشته‌شده‌ها در باغ خونی سندی در دست نیست، اما در هنگام خاک‌برداری پارک وحدت، اسکلت‌هایی نزدیک به‌هم یافت شد که برخی صاحب‌نظران، آن‌ها را -که تعداد نامشخصی هم داشتند- به کشتگان واقعه گوهرشاد در سال ۱۳۱۴ نسبت دادند.
ازآنجاکه روایت مستند و صحیحی از تعداد کل کشتگان در دست نیست، بدیهی است که وجود روایتی از نام‌های کشته‌شده‌ها هم به هیچ‌وجه محتمل نباشد. آنچه در این زمینه وجود دارد، روایت‌های شفاهی مردم است که از مفقود شدن و در مواردی هم از کشته شدن آشنایانشان در این واقعه یاد می‌کند. از این روایت‌های شفاهی که بگذریم، اسامی کشته‌شده‌های شنبه سیاه پهلوی اول در هیچ دفتر یا برگه‌ای به ثبت نرسیده است. این امر می‌تواند دو علت داشته باشد؛ یکی اینکه مسئولان وقت به هیچ‌عنوان علاقه‌ای به ثبت این نام‌ها نداشته‌اند؛ چراکه رضاخان در تلگراف خود به مسئولان نظامی وقت شهر، به‌صراحت ذکر کرده بوده «غائله بدون خونریزی و سریعا» جمع شود؛ برای همین است که بلافاصله کشته‌شده‌ها را در مکان‌هایی نامعلوم دفن می‌کنند و در گزارش‌های خود نیز از عدد‌هایی در مقابل تلفات این ماجرا استفاده می‌کنند که به‌زور به ۱۰ می‌رسد!
علت دوم برمی‌گردد به ترس عمومی مردم آن روز‌های مشهد. اتفاقی افتاده و در آن اتفاق، تعداد زیادی از مردم را نیرو‌های حکومتی کشته‌اند. در روز‌های پس از آن ماجرا افراد زیادی از صاحب‌نفوذ‌های مشهد برای بازجویی احضار و در این بین برخی از آن‌ها میهمان زندان نیز شدند، از این‌رو طبیعی است که بازماندگان اغلب کشته‌شده‌ها از ترس عواقب ناخوشایند احتمالی -که ممکن است از سوی دستگاه حکومتی متوجه آن‌ها شود- بر علنی شدن ماجرا اصراری نداشته باشند و تلاش‌شان در پوشاندن هویت کشته خود باشد.
تنها سندی را که درباره اسامی کشتگان این ماجرای خونین وجود دارد، باید در گورستان‌های قدیمی مشهد جستجو کرد؛ جایی میان ورق‌های دفتری که نام و رسم فوتی‌های سال ۱۳۱۴ مشهد را ثبت کرده است.
در دفاتر ثبت فوتی‌های مشهد قدیم ملقب به دفاتر گلشور و در فاصله روز‌های ۱۹ تا ۲۵ تیرماه ۱۳۱۴، به نکته جالبی برمی‌خوریم. در صفحاتی که مربوط به فوت‌شدگان این روز‌ها وجود دارد، علت فوت ۲۰ نفر «اصابت گلوله» و «ضربه گلوله» ثبت شده است. به‌یقین این افراد در واقعه گوهرشاد تیر خوردهاند و به طریقی از مهلکه بیرون آمده و آن‌ها را به بیمارستان یا جایی دیگر رسانیدهاند.
نخستین نام درج‌شده در این دفاتر به روز ۱۹ تیر برمی‌گردد. (در سربرگ این صفحه عنوان شده که فوتی‌ها مربوط به روز‌های ۱۷، ۱۸ و ۱۹ تیر هستند که با احتساب اینکه فوتی‌های هر روز از عدد یک شروع می‌شوند، نخستین فوتی با نوع مرض «ضربه گلوله» مربوط به ۱۹ تیر است.) نفر دوازدهمی که در این روز فوت شده، پسرکی است هفت‌ساله از کوچه مستوفی محله سراب. در ردیف نوع مرض این متوفی، «ضربه گلوله» درج شده است. نظر به اینکه واقعه مسجد گوهرشاد نیز در همین روز شروع شده است، می‌توان گفت این کودک که از غسالخانه علیا، ناحیه ۳ به قبرستان آورده شده، از کشته‌شدگان همین واقعه است.
دومین ثبتی این دفتر مربوط است به روز ۲۲ تیر. هشتمین فوتی این روز یک نظامی است به نام اسدا... فرزند کربلایی صفر که ۲۴ سال داشته و از محله ارگ و لشکر خراسان و از غسالخانه علیا، ناحیه ۳ به این قبرستان فرستاده شده است. دکتر شاملو هم طبیب معالج این شخص بوده که با توجه به اطلاعات درج‌شده، گمان می‌رود جزو چند نظامی باشد که آن روز متحصنان در مسجد او را کشته‌اند.
در پایان صفحه مربوط به همین روز (۲۲ تیر)، نوزدهمین نفر فوتی، شخصی است به نام رضا ظریف‌حسین‌نیا، فرزند حسین. این شخص بیست‌وهفت‌ساله با نمره ورقه هویت ۲۸۸۳۷ از ارگ و بیمارستان این محله به غسالخانه علیا، ناحیه ۳ مشهد فرستاده شده. نوع مرض این شخص نیز «اصابت گلوله» درج شده است. ردیف ۲۰ این روز به رمضان غفوریان‌فلوک‌قزوینی، فرزند مرحوم محمد، به ورقه هویت شماره ۴۵۵۳۰ اختصاص دارد. نوع مرض این فرد بیست‌ساله که از بیمارستان محله ارگ و غسالخانه علیا ناحیه ۳ مشهد به گورستان فرستاده شده، نیز «اصابت گلوله» عنوان شده و دکتر حجازی نیز او را معاینه کرده است.
مقابل ردیف ۲۱ فوتی‌های روز ۲۲ تیر، نام غلامحسین آمده که به‌علت «اصابت گلوله» فوت شده است. سن، طبیب معاینه‌کننده و غسالخانه، دیگر اطلاعات درج‌شده برای این شخص است که به‌ترتیب، ۳۵ سال، دکتر حجازی و علیا ناحیه ۳ است.
در صفحه بعد و ردیف ۲۲ فوتی‌های همین روز نام کربلایی‌حبیب دری‌آشپزطوسی، فرزند مرحوم محمدتقی آمده است. نمره ورقه هویت این شخص چهل‌وچهار ساله، ۱۹۲۲۳ است و در بیمارستان محله ارگ فوت شده است. جلوی نام او نیز می‌توان کلمه «اصابت گلوله» را دید. طبیب معاینه‌کننده و غسالخانه، دیگر اطلاعات درج‌شده برای این شخص است که به‌ترتیب، دکتر حجازی و علیا ناحیه ۳ است.
ردیف‌های ۲۳ تا ۲۷ فوتی‌های روز ۲۲ تیر که پایان فوتی‌های این روز نیز هست، به ۵ «مرد مجهول‌الهویه» اختصاص دارد که سن نفر اول ۳۹، سن نفر دوم ۲۹ و سن نفر سوم ۲۲ است. اگرچه سن دو نفر پایانی درج نشده، همه آن‌ها به‌دلیل «اصابت گلوله» جان داده‌اند و از بیمارستان ارگ به غسالخانه علیا و سپس به قبرستان آورده شده‌اند.
در ردیف ۱۵ فوتی‌های ۲۴ تیر ۱۳۱۴ مشهد، نام محمدجعفر دانشمندنوروزیان، فرزند مرحوم مشهدی محمدعلی، دیده می‌شود. جوانی هفده‌ساله که از بیمارستان محله ارگ و غسالخانه علیا ناحیه ۳ به گورستان آورده شده است. نمره ورقه هویت این فرد، ۱۷۱۱۷ است و نوع مرضش «اصابت گلوله»!
ردیف‌های ۱۶ تا ۲۲ فوتی‌های این روز به ۷ «مرد مجهول‌الهویه» اختصاص دارد که علت فوت هر هفت‌نفر «اصابت گلوله» ذکر شده است. از این افراد هیچ اطلاعات دیگری درج نشده جز اینکه هر هفت‌نفر از بیمارستان محله ارگ و غسالخانه علیا ناحیه ۳ به گورستان آورده شده‌اند. فقط نفر ردیف بیست‌ودوم است که مقابل ردیف سنش، عدد ۳۴ سال مشاهده می‌شود.
ردیف ۸ فوتی‌های روز ۲۵ تیر نیز به همین‌ترتیب به «مرد مجهول‌الهویه» بیست‌ساله‌ای اختصاص دارد که علت فوتش «اصابت گلوله» ذکر شده است. او نیز از مریض‌خانه محله ارگ و غسالخانه علیا ناحیه ۳ به گورستان آورده شده است. این جوان بیست‌ساله آخرین شخصی است که نوع مرضش در دفاتر گلشور، «اصابت گلوله» درج شده است. به‌عبارت دیگر پس از گذشت ۴ روز از واقعه مسجد، هیچ نام دیگری در این دفاتر وجود ندارد که بتوان آن را به گوهرشاد خونین مربوط دانست.
نکته مشترک این کشته‌شده‌ها جز اصابت گلوله و غسالخانه علیا ناحیه ۳ مشهد، بخش مربوط به ثبت اطلاعات صاحبان میت است. در این بخش نیز هیچ نشانی از کسی ثبت نشده و تنها مشخص است که یک‌نظامی و ۱۹ نفر گلوله‌خورده در وقایع ۱۹ تا ۲۱ تیر مشهد، همه در غسالخانه علیای ناحیه ۳ غسل داده شده‌اند.
اگرچه این نام‌ها تمام نام‌های کشته‌شده در واقعه مسجد گوهرشاد نیست، همین مختصر هم در نبود اسناد معتبر مربوط به تعداد کشته‌شده‌های این واقعه، بسیار ارزشمند است.