فرزانه شهامت | شهرآرانیوز - قرارشان همیشه همین بود؛ یک ساعت بعد اذان مغرب، رحل و قرآن را زیر بغل بزنند و از کوچه‌پس‌کوچه‌های تنگ محله طبرسی راهی خانه‌ای شوند که آن شب افتخار میزبانی‌شان را دارد. گاهی این خانه، درندشت بود، با حیاطی بزرگ که در خنکای شب‌های تابستان جان می‌داد برای یک شب‌نشینی مؤمنانه. گاهی هم خانه میزبان نقلی بود و پنجاه متری، مثل خانه خیلی از اعضای ندار این جلسه. دارا و ندار اهمیتی نداشت، وقتی کتاب خدا دل‌هایشان را به‌هم گره زده بود و دور هم جمعشان می‌کرد. دوره قرآنی که از آن می‌گوییم، با همین فرمان بیش از صد سال عمر کرده است.
دقیقش را بخواهید، رمضان سه سال پیش تولد صدسالگی‌اش جشن گرفته و رسانه‌ای شد، با گرامیداشت یاد بانیان بااخلاصی که زمانی با عشق به این محفل پا می‌گذاشتند. آن‌هایی که حالا اسیر خاک‌اند و نسل سوم تا پنجمشان از گوشه‌وکنار شهر به این جلسه قرآن خانگی می‌آیند. اشتیاق پیر و جوان به حضور در جلسات هفتگی این دوره قرآن، به خیلی چیز‌ها گره خورده است؛ از مهربانی بزرگ‌تر‌ها با کوچک‌تر‌ها و هدایای گاه‌وبیگاهی که پیشکش قاریان کوچک این جلسات می‌شود تا برنامه‌هایی که برای دستگیری از خانواده‌های نیازمند دارند.
دوره قرآن خانگی «خامس آل عبا» با همه زیبایی‌اش پرتعداد نیست و چراغ عمر برخی از آن‌ها به‌ویژه در سال‌های گذشته خاموش شده است. کارکرد‌های بی‌جایگزین این محفل‌ها باعث شد اردیبهشت ۱۳۹۸، رهبر معظم انقلاب در دیدار با جمعی از قاریان و حافظان قرآن، احیای جلسات قرآن خانگی را این‌طور مطالبه کنند: «بعضی از عادت‌های خوب وجود داشت که حالا به‌خاطر تلویزیون قرآن و رادیوی تلاوت و مانند این‌ها که داریم، یک خرده‌ای عقب افتاده که بایستی جبران بشود. یکی همین دوره‌های خانگیِ قرآن بود.» آیا با گذشت بیش از سه سال از این تأکید و آرامش نسبی کرونایی، عزمی برای زدودن غبار از این میراث کهن وجود دارد؟
صحبت‌های سیدعبدا... ارجایی، شهردار مشهد، دل گرم کننده بود. نه فقط اشاره اش به بی مهری‌هایی که به کم رنگ شدن جلسات قرآن خانگی منجر شده است، نه حتی قول مساعدش برای حمایت مدیریت شهری از بازگشت رونق به این جلسات، بلکه نفس برگزاری چنین جلسه‌ای که در آن برای میزبان و مهمانان، موضوع اول و آخر، قرآن باشد، موضوعیت دارد.
خبر پای کارآمدن شهرداری مشهد برای حمایت از احیای محافل قرآنی به پایتخت هم رسیده است و کارشناسان قرآنی کشور، به فرخنده بودن نتایجش امیدوارند.
از رئیس هیئت مدیره جامعه قاریان قرآن مشهد درباره ایده شان برای احیای جلسات خانگی قرآن می‌پرسیم و آن طور که سیدجواد سادات فاطمی می‌گوید، برنامه‌ای برای احیای محافل قرآن در مساجد و سپس جلسات خانگی دارند که اولین برنامه قرار است تا چند روز دیگر، هم زمان با روز جهانی مسجد رونمایی شود. او درحالی تأکید رهبر معظم انقلاب برای تبدیل هر مسجد به یک پایگاه قرآن را دلیل تعریف چنین برنامه‌ای بیان می‌کند که احیای جلسات قرآن خانگی نیز دیگر تأکید معظم له بوده است و دست کم از لحاظ عمر مطرح شدن آن، قدیمی‌تر به حساب می‌آید. سادات فاطمی می‌گوید: مساجد در اولویت اول و سپس جلسات قرآن خانگی را دنبال و به طرح اضافه می‌کنیم. برای احیای جلسات قرآن خانگی کار‌ها را به گونه‌ای پیش می‌بریم که از سال ۱۴۰۲ بتوان این جلسات را با شور و نظم بسیاری برگزار کنیم.
کمتر از چهار ماه پس از برگزاری این جلسه، به سراغ مدیران فرهنگی شهرداری مشهد می‌رویم تا ببینیم آیا آن باید‌ها و حمایت می‌کنیم‌ها رنگ اجرا به خود گرفته است یا خیر؟
معاون سازمان فرهنگی و اجتماعی شهرداری مشهد از توافق‌های اولیه با جامعه قاریان قرآن مشهد می‌گوید، اینکه قرار شده است آن‌ها برنامه هایشان را برای توسعه محافل قرآنی و فعال شدن جلسات خانگی قرآن ارائه کنند و شهرداری هم تا حد امکان از آن‌ها حمایت کند.
یوسف اسماعیل زاده، ناپرسیده روی همان نکته‌ای دست می‌گذارد که برایمان مهم است؛ چگونگی ورود شهرداری، طوری که به استقلال و مردمی بودن این جلسات خدشه‌ای وارد نشود.
او می‌گوید: ورود ما صرفا جنبه پشتیبانی و هماهنگی دارد و از تصدیگری و متولی شدن خبری نیست. بر این مبنا نه کاری انجام دادیم و نه قرار است انجام بدهیم. ما با مجموعه‌هایی که در این زمینه کار می‌کنند، همکاری و از برنامه هایشان حمایت می‌کنیم. اودهه ولایت و محرم امسال را شاهد مثال می‌آورد و می‌گوید: وقتی گفته می‌شود که شهرداری بنای حمایت از برنامه‌ای مردمی دارد، تصور عده‌ای از حمایت، پول دادن است که درست نیست. محرم و ایام عید غدیر را که خاطرتان هست، نمایشگاهی برپا کردیم که در آن برخی محصولات و ملزومات هیئت‌ها ارائه می‌شد که با بن‌های تخفیف تحویل داده می‌شد. حمایت از برنامه‌های قرآنی نیز به همین منوال بود.
احیای محفل قرآن در مسجد کرامت را نخستین برون داد همکاری شهرداری با جامعه قاریان قرآن مشهد بیان می‌کند و به سؤالمان درباره برنامه‌های احتمالی این تشکل برای احیای جلسات قرآن خانگی می‌گوید: برای فعال شدن این جلسات، هنوز طرحی به ما ارائه نشده است.
«مسجد و مؤسسه و جلسه خانگی، محفل قرآن در هر کدام که برپا شود، کارکرد خودش را دارد. مزیت ویژه‌ای که جلسات قرآن خانگی نسبت به بقیه محافل قرآن دارد، دورهمی‌های خانوادگی و دوستانه و عواطفی است که در این جلسات با محوریت قرآن شکل می‌گیرد.» چیزی که قائم مقام شورای عالی قرآن کشور درباره دوره‌های خانگی قرآن می‌گوید یک معنا دارد و آن، رسوخ مفاهیم قرآنی به قلب خانواده‌های ایرانی است، همان کانونی که دشمنان برای موریانه‌ای شدن و فروریختن پایه هایش برنامه دارند.
ایجاد شبکه‌ای از جلسات خانگی قرآن، پیش نیازی است که سرابی به آن اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: همین جلسات کاملا مردمی هم به سامان دهی نیاز دارد. مهم‌ترین نیاز جلسات قرآن، خوراک محتوایی است. دستگاه‌ها می‌توانند محتوا‌های قرآنی برای تدبر و نشر را تولید کنند و در اختیار جلسات قرآن خانگی قرار بدهند. همین طور می‌توانند برای افزایش انگیزه مشارکت مردم برنامه ریزی کنند؛ چیز‌هایی مثل کار‌های تربیتی، مسابقات بین جلسات قرآن خانگی، اردو و.... اینکه مربی جلسه، آموزش‌های لازم را برای اداره کردن جلسه ببیند هم مهم است. هرچه باشد، بسیاری از این جلسات حکم یک کلاس چند پایه را دارد.
او درباره دلیل اقبال بیشتر مردم به برگزاری جلسات روضه خانگی و توجه کمتر به برگزاری دوره قرآن می‌گوید: برای پاسخ دقیق، پیمایش‌های علمی لازم است. قضیه ریشه‌های فرهنگی و اجتماعی دارد. پای غلفت‌های تاریخی در ارتباط با قرآن هم در میان است و وضعیت جلسات قرآن خانگی، فقط یکی از نمودهایش است. غفلت‌هایی که به ویژه در دوره طاغوت به وقوع پیوسته است. دقیق‌تر که شویم، ریشه برنامه ریزی دشمنان برای جداکردن کشور‌های اسلامی از قرآن و اهل بیت (ع) به دوره قاجار و حتی پیش از آن برمی گردد.
دلیل دیگری که سرابی برای بیشتربودن جاذبه عمومی روضه‌های خانگی نسبت به دوره‌های قرآن بیان می‌کند، به سطح سواد قرآنی افراد برمی گردد؛ واقعیتی تلخ که ۱۷ اردیبهشت امسال در گزارشی با عنوان «روایت عجیب از قرائت غریب!» آن را آسیب شناسی کردیم. قائم مقام شورای عالی قرآن کشور دراین باره می‌گوید: افراد در روضه‌های خانگی بیشتر شنونده هستند و مشارکت نمی‌کنند، اما در جلسات قرآن رسم بر این است که افراد وقتی پشت رحل می‌نشینند، چند آیه قرآن بخوانند. یعنی باید سواد حداقلی قرآن داشته باشند و اگر این مهارت نداشته باشند، برای حضور در جلسه کم انگیزه می‌شوند.
قائم مقام شورای عالی قرآن از کار‌های جسته گریخته‌ای می‌گوید که برای فعال کردن جلسات خانگی قرآن صورت گرفته است. کار‌هایی مثل جلسه سالانه این شورا که قرار است اواخر پاییز یا اوایل زمستان برگزار شود و هنوز در خان دریافت مقاله صاحب نظران است. او صحبت ما را تأیید و اذعان می‌کند با گذشت دوسال واندی از تأکید رهبر معظم انقلاب برای زنده کردن جلسات خانگی قرآن، هنوز خبری از یک حرکت ملی برای زنده کردن این میراث مبارک و خاک گرفته نیست.
سرابی صرفا به همین حرکت‌های جسته گریخته و خبر‌هایی که از مشهد شنیده، امیدوار است؛ اینکه معاونت فرهنگی شهرداری مشهد با همکاری جامعه قاریان مشهد، در تدارک قرارگاهی برای برنامه ریزی و حمایت از جلسات خانگی و مسجدی قرآن هستند.
خیلی‌ها از پیگیری دغدغه‌های قرآنی رهبر معظم انقلاب، فقط حرفش را زدند، اما مجموعه‌ای قرآنی که حجت الاسلام والمسلمین سیدمصطفی حسینی در آن فعالیت می‌کند، به حرف بسنده نکرد و پس از حدود پنج سال فعالیت برای احیای جلسات خانگی قرآن، رمضان امسال با پویش «ستاره‌های زمین» جدی‌تر از پیش وارد میدان شد. او دبیر جامعه قرآنی عصر وابسته به جبهه فرهنگی انقلاب است.
پیداکردن اسم و رسم این مجموعه قدری زمان برد؛ همین طور هماهنگی‌های مصاحبه. چون در این پویش ملی که رمضان امسال آغاز شد، اصراری به گفتن از خودشان نداشتند. گام دوم این پویش هم زمان با ماه محرم شروع شده است، اما با همه برنامه ریزی ها، خبرش به گوش خیلی‌ها و شاید خود شما نرسیده است؛ به یک دلیل ساده که کم رنگ بودن فعالیت‌های رسانه‌ای است.
او با ارائه گزارشی از عملکرد پویش، می‌گوید: الزامی نداشتیم برای اینکه افراد خدمت گیرنده، اطلاعاتشان را در سامانه ثبت کنند. با این حال، طبق اطلاعات موجود، از ۸ هزار جلسه‌ای که در سامانه جلسات خانگی قرآن به نشانی jkqk.ir ثبت شده است، حدود ۱۸۰ مورد مربوط به مشهد است. حدود ۱۱ هزار نفر هم اطلاعاتشان را ثبت کردند که از این تعداد هفتصد مورد مربوط به خراسان رضوی و ۴۵۶ نفر از مشهد هستند.
آن طور که می‌گوید، تربیت مربی، ختم جمعی، ارائه محتوای آموزشی و به اشتراک گذاشتن تجارب فعالان جلسات قرآنی تعدادی از اهداف و خدماتی است که در این سامانه ارائه می‌شود؛ با این توضیح که «در ستاره‌های زمین» تلاش کردیم هرکس مرجعیتی در این موضوع دارد، کار دست خودش باشد و ما فقط تقویتش کنیم. مثلا اگر در یک استان دیدیم مکتبی قرآنی با تجربه چندساله، محوریت جلسات خانگی قرآن را دارد، با آن‌ها مرتبط شدیم و حمایتشان کردیم. در همین مدت ارتباط‌های خوبی شکل گرفت که بی شک کافی نیست.
او مهم‌ترین وظیفه نهاد‌های فرهنگی برای احیای جلسات خانگی قرآن را فرهنگ سازی می‌داند؛ کاری که اگر اتفاق بیفتد، مردم با امکانات خودشان و بی نیاز از حمایت دستگاه‌ها جلسه قرآن خانگی را برگزار می‌کنند؛ دقیقا همان طور که بانی روضه‌های خانگی می‌شوند.
حسینی اضافه می‌کند: برای فعال شدن جلسات قرآن خانگی به تلنگر نیاز داریم. جمعیت فعالان قرآنی اعم از حافظان، قاریان، مربیان و فعالان مؤسسات قرآنی شاید از چندصدهزار نفر بیشتر شود، اما وقتی با برخی از این‌ها صحبت می‌کنیم، می‌بینیم جلسه خانگی خودشان برقرار نیست. یعنی به انجام فعالیت‌های قرآنی اهتمام داشته اند، اما از برکت محفل قرآن در خانه شان غفلت کرده اند. گام نخست برای احیای جلسات قرآن خانگی از سوی فعالان و دغدغه‌مندان این است که از خودشان شروع کنند.