هما سعادتمند | شهرآرانیوز - از گذشته تا هنوز، حُکم شیشه عطر را دارد، حجره عطار‌های قدیمی که انبانِ رایحه گیاهان معجزه‌گر دارویی‌شان، در هر دم و بازدمی، نفس را روح می‌دهد و جان را جلا. با این همه، هرچه جهان پا‌به‌پای زمان پیش‌تر آمد، درد‌ها هم مثل زندگی تغییر شکل دادند، آن‌قدرکه برای بسیاری‌شان، دیگر عصاره هیچ گیاه یا معجون دست‌سازی کارگر نمی‌افتاد. جهان صنعتی، اما با ساخت دارو‌های شیمیایی نه‌تن‌ها درد را تسکین داد، که سرعت درمان هم افزایش یافت. همین است که در روز داروسازی سری زدیم به کوچه‌پس‌کوچه‌های مشهد قدیم تا از نخستین داروخانه‌های مدرن شهر و تاریخی بنویسیم که نشانش را باید از دوره قاجار جست‌وجو کرد.
شهریور است. خیابان را زیر چرخ‌های ماشین انداخته‌ایم تا در حوالی میدان شهدای امروزی، سراغ چند داروخانه قدیمی را بگیریم؛ صحت، طوس، جوهرچی در خیابان نادری (چهارراه شهدا) که نامشان در چند آمارنامه قدیمی آمده است. بافت تغییر‌شکل‌داده این قسمت شهر می‌گوید که همگی تخریب شده‌اند. با این همه، اگرچه عمر فهرست این نام‌ها متعلق‌به اول قرن چهارده است، با‌توجه‌به اینکه پزشکی، قدمتی هزاران ساله دارد، تاریخ نخستین داروخانه‌ها یا به نوشته مکتوبات قدیمی، دواخانه‌های مشهد را نه در دل کوچه و خیابان‌های تغییر‌شکل‌داده امروزی، که باید ابتدا از سیاهه سند‌های کاهی جست‌وجو کرد.
مصطفی لعل‌شاطری در پژوهشی با عنوان «نخستین داروخانه ایران» می‌نویسد: «اولین داروخانه به سبک مدرن، توسط شورین آلمانی، معلم داروسازی دارالفنون و دارو‌ساز مخصوص ناصرالدین‌شاه، در خیابان ناصرخسرو تهران تأسیس شد. پس از این، داروسازان ایرانی به تقلید از استادان خود در تهران و شهرستان‌ها اقدام به تأسیس داروخانه نمودند.» این سطر را بگذارید کنار این توضیح که در گذشته، داروخانه‌ها نه به‌شکل عمومی و امروزی آن، که به‌صورت محدود در دل دارالشفا‌ها یا درمانگاه‌ها قرار داشتند.
بر‌این‌اساس شاید بتوان نخستین دواخانه مشهد را شربتخانه آستان قدس رضوی دانست که یکی از وظایفش، تهیه افشره‌های گیاهی برای درمان بیماران بوده است. قدیمی‌ترین منبعی که به این موضوع اشاره کرده، عالم‌آرای امینی تألیف فضل‌ا... بن روزبهان خنجی است. وی در ذکر حوادث سال۸۹۵هجری‌قمری هم‌زمان با حکومت اوزون حسن آق قویونلو، از سرایت طاعون در تبریز خبر می‌دهد و به این امر اشاره می‌کند که شربتخانه خاصه، متعلق به دستگاه حکومتی آق‌قویونلو، برای مداوای بیماران وقف عام می‌شود.
اما اگر عطار‌ها و حجره‌های خوش‌رنگ‌وبویشان را به‌عنوان نخستین داروفروشان کنار بگذاریم، داروخانه‌های مشهد به شیوه امروزی قدمتی هم‌عصر با تاج‌داری قاجار‌ها دارند. این را برابر خبری که روزنامه ادب ۱۰ خرداد ۱۲۸۱ خورشیدی چاپ و منتشر کرده است، می‌گوییم. گویا حدود ۱۲۰ سال پیش، فردی به نام «ضیاءالاطباء» نخستین داروخانه عمومی به شیوه مدرن را که در آن روزگار به آن‌ها دواخانه فرنگی یادواخانه‌های جدید نیز می‌گفته‌اند، در ارض اقدس تأسیس می‌کند که وصل به قراولخانه، جایی کنار حمام شاه بوده است.
ادب که این خبر را با عنوان «دواخانه عمومی» تیتر زده است، می‌نویسد: «جناب میرزا‌محمدکاظم (ضیاءالاطباء) که طبیبی مجرب است، محض آسایش و راحت عامه نفوس و سکنه این شهر مقدس با کمال شرف و مفاخرت، دواخانه معتبری به رسم و ترتیب دواخانه‌های دارالخلافه طهران و سایر بلاد و مراکز سلطنتی عالم ایجاد کرده است و تمام دوا‌های ایرانی (دارو‌های گیاهی) و فرنگی (دارو‌های شیمیایی) را با اسباب و آلات متعلقه به فن طبابت و جراحی برای فروش در آنجا حاضر و مهیا نموده است. هر‌دوایی را از مایع و جامد در پاکت و جعبه یا شیشه مخصوص با مهر و امضای خود می‌فروشد و ضامن صحت و درستی آن خواهد بود. باری، دواخانه مزبور در مشهد مقدس وصل به قراولخانه حمام شاه و مطب ایشان نیز در صحن جدید است.»
پس از تأسیس نخستین داروخانه از ۱۲۸۱ تا ۱۲۸۵ خورشیدی، دو اتفاق رخ می‌دهد؛ نخست اینکه یک دواخانه انگلیسی در مشهد تأسیس می‌شود. پس از آن به دستور سید‌موسی حجازی*، مؤسس بیمارستان اعصاب و روان حجازی مشهد، ملقب به «طبیب اعظم» که در آن دوران طبیب دارالشفابوده است، دواخانه و خود دارالشفا با هدف توسعه و بهبود وضعیت تعمیر و بازسازی می‌شود.
ماجرای داروخانه‌ها به اینجا ختم نمی‌شود و نیاز به آن سبب می‌شود وکلای انجمن بلدی که حکم نمایندگان مردم را داشتند، این موضوع را به‌عنوان یک مطالبه عمومی مطرح کنند؛ موضوعی که گویا پیگیری آن هشت‌سال پس از تأسیس نخستین داروخانه در مشهد جدی می‌شود.
جراید جمادی‌الثانی ۱۳۲۸ هجری‌قمری (۱۹ خرداد ۱۲۸۹ خورشیدی) در گزارشی از تشکیل انجمن بلدی ارض اقدس و موضوعات پیگیری‌شده در آن می‌نویسند: «از خیالی که در تأسیس دواخانه‌های محلی در شهر دارید و مذاکره آن را امروز در حضور ریاست دفتر ایالتی در انجمن محترم نموده بودید، اطلاع حاصل شد. ایالت این مطلب را اصولا تصویب می‌نماید، ولی لازم است قبلا با ملاحظه اطراف مسئله ترتیب تشکیل این دواخانه را مفصلا بنگارند.»
در سال۱۲۹۲ خورشیدی کمبود داروخانه و وفور بیماری‌های مختلف، یک اتفاق مهم دیگر را رقم می‌زند و آن، ایجاد داروخانه‌های شبانه‌روزی در مشهد است. برابر خبری که در این سال منتشر شده است، کمیسیون حفظ‌الصحه پیشنهاد می‌دهد شش باب از دواخانه‌های رسمی و مجاز در هفته، یک شب تا صبح باز باشند و به نوبت کشیک دهند تابیماران بتوانند در هر ساعت از شب که شده، برای خرید داروی مورد‌نیاز مراجعه کنند.
خبرنویس این گزارش در ادامه اطلاعات خوبی از تعداد داروخانه‌های مشهد در این روزگار ارائه می‌کند که‌شرح آن چنین است: «این اطبا و دواخانه‌ها هم مثل دوایر معارفی محدود به دو‌ثلث شهر است و تقریبا یک‌ثلث شهر که نوغان و پایین‌خیابان باشد، از وجود دواخانه و طبیب مجاز محرومند. دواخانه‌هایی که به طرز جدید دایر است و دارای اجازه افتتاح دواخانه هستند، ۱۰ باب است. از این عده فقط یک نفر دواساز معلومات شیمیایی دواسازی دارد و بقیه دوا‌های ساخته‌شده می‌فروشند و نمی‌توانند دوایی ترکیب کرده و بسازند. در دو سال قبل، ترتیب دواخانه‌ها و اطبا اینجا خیلی درهم و برهم بوده، پس از ورود آقای امیراعلم به جدیت‌های مشارالیه و ریاست معارف، افتتاح دواخانه و مطب‌ها محدود شده و فقط به مدیران دواخانه که از عهده امتحان چند سؤال دواسازی و طبی برآمدند، اجازه افتتاح دواخانه داده شد.»
در این روز همچنین به‌دلیل سوءاستفاده در فروش مرفین، ورود آن به ایران، جز برای تعداد معدودی داروخانه‌های مجاز، ممنوع می‌شود؛ «به موجب مفاد متحدالمال اداره کل گمرکات از اول برج جوزای سال بارس‌ییل آتیه، ورود مرفین به خاک ایران به‌کلی ممنوع است و فقط بعضی از دواساز‌های صاحب دیپلم خیلی معروف به قدر ضرورت اجازه ورود آن را دارند، مشروط‌بر اینکه آن‌ها هم تقبل و تعهد نمایند که جز به مصرف دواخانه به اشخاصی که استعمال آن را می‌نمایند، نفروشند.»
پیشگیری از فروش غیرقانونی دارو در ادامه همچنین سبب ایجاد نظم و انضباط در خرید و فروش دارو‌های تجویزی می‌شود؛ زیرا کمیسیون حفظ‌الصحه بلدیه (اداره بهداشت شهرداری) در سال ۱۲۹۸ خورشیدی قانونی وضع و همه اطبا را ملزم می‌کند که در نسخه‌های خود تاریخ معین بگذارند و دواخانه‌ها هم نسخه بدون تاریخ نپیچند. همچنین در‌صورت لزوم به تجدید نسخه، تاریخ را نیز با لفظ «تجدید شود» قید کنند.
برگزاری امتحان دواسازی برای رفع مشکل کمی داروخانه، راهکار دیگری است که در مشهد اجرایی می‌شود تا چنانچه فردی تحصیل‌کرده یا یکی از عطار‌های قدیمی و مجرب از آن سربلند بیرون آمد، اجازه تأسیس داروخانه را به او بدهند. نخستین این امتحان‌ها در ارض اقدس، مرداد ۱۳۰۷ خورشیدی برگزار و اطلاع‌رسانی می‌شود.
این امتحان البته شروطی هم داشته که جریده آزادی مفاد آن را ثبت کرده است: «راجع به امتحان دواسازی؛ بر‌طبق مقررات وزارت جلیله معارف و اوقاف، جلسه امتحان دواسازی روز دوشنبه پنجم شهریور‌ماه در اداره ایالتی معارف خراسان تشکیل می‌شود. داوطلبان باید اولا در جلسه هیئت ممتحنین ثابت نمایند لااقل پنج سال متوالی در دواخانه معتبری مشغول دواسازی بوده‌اند تا برای امتحان پذیرفته شوند.
ثانیا موارد نه‌گانه زیر را امتحان بدهند: شیمی عمومی (فلزات و شبه‌فلزات)، شیمی آلی، شیمی بیولوژیک، فیزیک عمومی، تاریخ طبیعی عمومی خصوصا علم نباتات، فارماکولوژی، حفظ‌الصحه و حیوان‌شناسی، میکروب‌شناسی، زبان فرانسه یا‌انگلیسی.» پس از این امتحان‌هایی شبیه به این، هرساله برای داروساز‌ها برگزار و نتیجه در مطبوعات اطلاع‌رسانی می‌شده است. برای نمونه، روزنامه آزادی در تیر۱۳۰۹ خورشیدی خبر می‌دهد که امتحان دواسازی به‌صورت کشوری برگزار شده و از ۵۹ داوطلب، فقط ۱۳ نفر قبول شده‌اند که میرزامحمدعلی‌خان کیکیاوی تنها فرد خراسانی آن است.
شلوغی داروخانه‌ها باعث می‌شده است بلیت نمایش‌ها، سیرک‌ها و برنامه‌هایی از این نوع، در دواخانه‌ها به فروش برسد، اما ماجرا به این‌شکل باقی نمی‌ماند و این شلوغی، زمینه سوءاستفاده‌های فراوان دیگری را به‌ویژه برای دولت‌های خارجی مستقر در ایران مانند روس، انگلیس و آمریکا فراهم می‌کند. این موضوع را در دوخبر که به فاصله سه سال از یکدیگر چاپ و منتشر شده‌اند، می‌توان دید. یکی از جراید مشهد در ۱۱ دی ۱۲۹۹ خورشیدی درباره مردی به نام مشهدی‌غلام مهدی‌اف روسی توضیح می‌دهد که در مشهد داروخانه داشته، ولی در لوای این شغل، ضد دولت انگلستان فعالیت می‌کرده است.
خبر دوم انتقادی است که خبرنگار یکی دیگر از جراید در ۲ آبان ۱۳۰۲ خورشیدی می‌نویسد که درباره تبلیغ مسیحیت در بیمارستان آمریکایی‌ها (ینگی دنیا) در مشهد است. در این خبر که تیتر آن «بتخانه در بیت‌ا...» است، این‌طور نوشته‌اند: «خراسان نسبت به سایر بلاد ایران به ملاحظه وجود روضه رضویه، عنوان بیت الهی دارد و حالا کشیش‌‍‌های آمریکایی به اسم دواخانه دارند دارالتبلیغ برای دخول مردم از توحید به تثلیث و قبول دو شریک برای خدای احد می‌نمایند.
ما نمی‌دانیم در‌صورتی‌که می‌گویند اصل زمین خریداری‌شده از‌طرف کشیشان آمریکا، زمین وقف است، چرا این بنایی روی زمین مردم را عدلیه توقیف و تعطیل نمی‌کند. در کجای دنیا باید رعایای خارجه یک بنای ضد دیانت آن مملکت را در زمین موقوفه مسلمین بنا کنند! اگر واقعا دواخانه است، دکتر لازم دارد؛ کشیش‌ها در دواخانه چکار دارند؟» جالب است بدانید کشیشان این بیمارستان برای جلب نظر عامه در بیمارستانشان نه‌تن‌ها معاینه مجانی، که داروی رایگان هم می‌داده‌اند.
(برای نمایش در ابعاد بزرگتر روی نقشه کلیک کنید)
براساس آمارنامه کتاب «مکتب شاپور»، مشهد در ابتدای قرن چهاردهم دارای ۲۴ داروخانه مدرن بوده است که بیشتر آن‌ها درخیابان‌های ارگ، پهلوی و نادری قرار داشته‌اند. این تعداد در دهه۴۰ و روزگاری که دکتر علی شریعتی، کتاب «راهنمای خراسان» را می‌نوشته است، به عدد ۱۸ تقلیل می‌یابد، اما نام‌ها نشان می‌دهد که برخی از این داروخانه‌ها مانند صحت، نور، شمس و افشار از ابتدای قرن وجود داشته‌اند، ولی بیشترشان در دهه ۵۰ و پس از آن، تخریب شده و به خاطره‌ها پیوسته‌اند.
اداره صحه بلدیه در شهـــریـــور ۱۳۰۷ خورشیدی تصمیم می‌گیرد برای رفع مشکل کمبود داروخانه، هر روز، تعدادی از آن‌ها را در مشهد شبانه‌روزی باز نگه دارد. روزنامه بهار می‌نویسد: «دایره صحیه بلدیه برای رفاهیت عامه دواخانه‌ها را ملزم نموده در لیالی مختلفه کشیک بدهند تا اشخاصی که شب محتاج به دوا می‌شوند، دچار اشکال نشوند.» این روزنامه در ادامه از ۲۷داروخانه نام برده است که در طول هفته و بنا‌بر برنامه‌ریزی‌از‌پیش‌نوشته‌شده، شب‌ها بازبوده‌اند.