نگاهی به نخستین روزنامه مشهد

دکتر ابراهیم حافظی | شهرآرانیوز؛ روزنامه‌نگاری مشهد را نباید مرهون هیچ عمل یا عاملی جز شخص «ادیب الممالک فراهانی» دانست. او که پیش از آمدنش به این دیار، در تبریز روزنامه‌نگار بوده و جریده «ادب» را منتشر می‌کرده است، این روزنامه را با خود به مشهد می‌آورد تا ارض اقدس پس از این، صاحب یک روزنامه شهری شود. ماجرا از این قرار است که ادیب چهل‌ساله بوده است که برای رتق‌و‌فتق امور موقوفاتی خاندانش در مشهد راهی خراسان می‌شود، اما این سفر او را پاگیر مشهد می‌کند، آن‌چنان‌که حضورش در این شهر سه سال به درازا می‌کشد.

او در این دوران از نظر شعر و شاعری، یکی از شخصیت‌های برجسته کشوری بوده که چکامه‌های بسیار می‌سروده است، اما در اینجا، روزنامه‌نگاری را ادامه می‌دهد و «ادب» را که نخستین روزنامه مشهد است، به‌عنوان یادگار و ارمغانی از خود باقی می‌گذارد و این درست همان بخش از شخصیت مغفول‌مانده این شاعر و ادیب قاجاری است. برابر اسناد، ادیب‌الممالک ۵۸‌سال عمر کرد و ۲۰ سال آخر آن را به روزنامه‌نگاری پرداخت. او در این زمانه، با همه ذوق و توانش، هر آنچه از شعر و ادبیات و روزنامه‌نگاری می‌دانست، جهت انتقال مضامین دینی، میهن‌پرستی، علم‌دوستی و فرهنگی برای عوام و خواص به‌کار گرفت.

نخستین شاعر روزنامه نگار

علی اکبر ولایتی، ادیب را نخستین شاعر روزنامه نگار می‌داند. روزنامه نگاری ادیب قابل احترام است، زیرا خود او با تمام شهرتی که در شعر و شاعری دارد، در شماره ۲۸ روزنامه ادب نوشته است: «این اوراق که از اداره ما نشر و خارج می‌شود، اسما روزنامه است نه رسما.» او اعتقاد دارد که: «ما فعلا مشق روزنامه نویسی می‌کنیم و می‌خواهیم شما را به گرفتن روزنامه مأنوس کنیم تا کم کم به خواندن آن انس پیدا کنید. یک وقتی می‌رسد که شما تریاکی روزنامه بشوید و لذت آن را بفهمید و خاصیت آن را بدانید ... عجالتا نه شما روزنامه خوانید و نه ما روزنامه نویس. من گنگ خواب دیده و عالم تمام کر/ من عاجزم ز گفتن و خلق از شنیدنش.»

سرگذشت ادیب الممالک

محمدصادق حسینی معروف به ادیب الممالک فر×اهانی، مرداد ۱۲۳۹ هجری قمری در قریه گازران از توابع سلطان آباد اراک به دنیا آمد و پدر و مادرش هر دو از خاندان قائم مقام فراهانی بوده اند. نسبت محمد صادق با سه واسطه به میرزا عیسی معروف به میرزای بزرگ (قائم مقام اول) و به گفته‌ای با سی و نه واسطه به امام زین العابدین (ع) می‌رسیده است.

هفده ساله بوده که با امیرنظام گروسی، وزیر فوائد عامه، در دوره ناصری آشنا می‌شود و این دیدار است که بعد‌ها مسیر زندگی اش را رسم می‌کند و نقطه عطف آن می‌شود، آن چنان که سال‌ها بعد (سال ۱۳۰۷ هجری قمری) به واسطه سروده‌های بسیارش به دستور ناصرالدین شاه قاجار در تبریز، خلعت امیر الشعرایی دریافت می‌کند. او هفت سال بعد دوباره به این مقام منصوب می‌شود. درباره زندگی شخصی اش هم اطلاعات کم نیست، اما به گفتن این بسنده کنیم که محمد صادق از ازدواج اول، چهار فرزند و از ازدواج دوم یک فرزند داشت، اما همه فرزندانش در مدت حیات او فوت کردند.

«ادب» از انتشار تا توقف

نیم قرن از آغاز روزنامه نگاری در ایران می‌گذشت که ادیب الممالک سال ۱۳۱۸ هجری قمری برای تصدی موقوفه خانوادگی قائم مقامی‌ها به مشهد آمد و این شهر را صاحب روزنامه کرد. این روزنامه که از اواسط حکومت مظفرالدین شاه قاجار منتشر می‌شده است، نخستین شماره اش در مشهد به تاریخ ۴ رمضان ۱۳۱۸ هجری قمری چاپ می‌شود. اسناد می‌گویند که «ادب» مشهد هر هفته یک بار در هشت صفحه و در قطع ۳۴×۲۱ با خط نسخ به قلم میرزا عبدالعلی ادیب التولیه و با چاپ سنگی در دارالطباعه مشهد به چاپ می‌رسیده است. این روزنامه همچنین دو ستونه بود و هر ستون ۲۷ سطر داشته است. ادب مشهد علاوه بر این‌ها در بسیاری از شهر‌های ایران و حتی خارج از کشور، صاحب نمایندگی و خبرنگارانی بوده که نمایندگی روزنامه در شهر‌های بادکوبه، سن پترزبورگ، عشق آباد، تفلیس، مسکو، بمبئی، کلکته، مصر، استانبول و بخارا از آن جمله است.

تأثیر روزنامه ادب مشهد بر افکار عمومی

تأثیر روزنامه نگاری ادیب را در تحولات سیاسی و اجتماعی مشهد نمی‌توان نادیده گرفت، آن چنان که روزنامه خوان‌ها و علمای بسیاری درباره آن متن‌ها و نامه‌ها نوشته اند و بر منبر‌ها سخن رانده اند. در واقع ادیب یکی از روشنگران این دیار است. او روزنامه ادب را زمانی در مشهد دایر ساخته که نه از روزنامه خبری بوده و نه روزنامه نگاری از خراسان در اقصا نقاط کشور شهره بوده است. علاوه بر این‌ها ادیب الممالک زمانی اقدام به تأسیس روزنامه می‌کند که روس و انگلیس بر شهر سلطه داشته اند و حاکمان محلی نیز با پرداخت پول بیشتر به دربار، حکومت را به دست گرفته بودند و هر طور که می‌خواستند، عمل می‌کردند.

از این روست که ادیب الممالک فراهانی را پدر مطبوعات خراسان و پایه گذار روشنفکری ذهنی این خطه می‌دانند. او نخستین شاعر روزنامه نگار ایران نیز هست که زمینه ورود دیگر ادیبان و شاعران را به این عرصه هموار می‌کند. ادب مشهد همچنین روزنامه‌ای فوق العاده معتدل بوده که به هیچ وجه از حیطه ادب خارج نشده و سخن پوچ و گزافه حک نکرده است. این روزنامه را همچنین مروج روزنامه خوانی، مروج توسعه مدارس جدید، صنعت، علوم مختلف و میهن پرستی می‌دانند. در یک کلام، انتشار ادب برای مشهد آن قدر مهم و تأثیرگذار بوده است که نام ادیب و اندیشه اش، هرگز از بام فرهنگ خراسان حذف نخواهد شد.

ماجرای نخستین کارتون مطبوعاتی ایران چه بود؟

ناگفته نماند ویژگی ممتاز روزنامه ادب مشهد، تصویر سازی‌هایی است که از سال سوم انتشار به آن وارد شده است. در واقع طرح چاپ شده در شماره پنج سال سوم (۱۴ شوال ۱۳۲۰) نخستین کارتون چاپ شده در روزنامه‌های ایران و آغازگر استفاده از این گونه نافذ و انتقادی در روزنامه‌های کشور به حساب می‌آید. این کاریکاتور که اثر حسین الموسوی نقاش باشی آستان قدس است، برگرفته از کتاب خزانه الایام است. این تصویر حکایتی طعنه آمیز در نحوه پیشرفت غربی‌ها و عقب ماندگی و پسرفت شرقی‌ها به ویژه در آسیاست.

این روزنامه برای مدتی از سوی دولت روسیه دچار مشکل می‌شود و آن‌ها قدغن کرده بودند که روزنامه وارد خاک روس شود. در شماره یکم سال دوم انتشار نوشته شده است: «.. چندی قبل ورقۀ رسمی از سرحد رسید که از طرف وزارت معارف دولت روسیه در پطرزبورغ به رؤسای پست خانه‌های داخله روس حکم آمده است که روزنامه ادب را در قلمرو خود قبول نکنند، جز برای عبور.»

ساختار محتوایی ادب مشهد

تعداد هزارو ۱۷۷ عنوان (خبر، مقاله، اعلان) جزو فهرست مندرجات روزنامه است. محتوای کلی روزنامه را اخبار خارجه، سرمقاله‌های تحلیلی، اخبار شهرستان‌های ایران و خراسان، اخبار مشهد و اعلان‌ها تشکیل می‌دهد. اخبار اجتماعی شهر مشهد در روزنامه ادب بیشتر از دیگر موضوعات مورد توجه بوده و وضعیت اقتصادی مشهد را به چالش می‌کشیده است که نمونه آن را در مقاله «شکر نعمت، نعمتت افزون کند» می‌توان دید که در آن روزنامه نگار وضعیت ارزاق را در مشهد بررسی کرده است. آستان قدس نیز یکی از حوزه‌های مورد توجه روزنامه ادب بوده است و می‌توان در آن، مطالبی درباره دارالشفا، مدرسه سادات رضوی، سقاخانه حرم، روشنایی حرم مطهر و مسائلی از این دست را خواند.

جمعیت و تعداد مدارس برخی کشور‌ها از مطالب آماری مهم و موضوعات علمی نیز از اصلی‌ترین مقوله‌های مورد توجه این روزنامه است، به طوری که ۶۴ عنوان مطلب درباره اختراعات، اطلاعات عمومی، مباحث پزشکی و دارویی و مباحث متفرقه علمی در آن مشاهده می‌شود. از این رو ست که می‌بینیم روزنامه ادب در مطالبش، با طب سنتی و درمان خانگی مخالفت کرده، از تأسیس داروخانه در مشهد به جای عطاری‌ها حمایت می‌کند.

مهم‌ترین هدف و آرزوی خود ادیب الممالک از تأسیس روزنامه، دغدغه هایش برای علم آموزی و توسعه مدارس بوده است. ادیب آرزو داشته است روزی مدرسه در همه جای ایران توسط خیرخواهان بنا شود. در فضیلت علم سخن سرایی کرده، احادیث و روایات نقل نموده و اهمیت آن را به خوبی شکافته است. او شیوع علم را باعث طول حیات معرفی می‌کند و دلیل ازدیاد جمعیت را نشر علومی می‌داند که مانع از حملات ناگهانی و امراض مهلکه می‌شود. روزنامه ادب در درج وقایع و اخبار شهر‌ها نیز مثبت اندیش است و کمتر به معضلات می‌پردازد.
ادیب بیش از آنکه روزنامه نگار باشد، به شعر و شاعری شهره است.

این علاقه را هم می‌شود در سطر‌های روزنامه هایش دید. برای نمونه، ۴۲ قصیده در روزنامه ادب مشهد چاپ شده که بیشتر آن ها، سروده‌های ادیب الممالک است. موضوعات ترقی، پیشرفت، میهن پرستی و شاه دوستی، سهم ۱۹ مقاله‌ای از روزنامه دارد. ادب برای ایجاد راه آهن در ایران اصرار داشته و زنان از موضوعات خاصی است که ادیب الممالک به آن توجه داشته و در مقاله‌هایی به شرح وضعیت آن ها، اهمیت حضور آن‌ها در جامعه و وظایفشان در خانواده و اجتماع اشاره کرده است. ادیب هرچند حضور آن‌ها را در برخی مشاغل نمی‌پسندد، روزنامه خواندن زنان را تشویق می‌کند.

منابع
پروین، ناصرالدین (۱۳۷۷). تاریخ روزنامه نگاری ایرانیان و دیگر پارسی نویسان، ج ۲، تهران: نشر دانشگاهی.
حافظی، ابراهیم (۱۳۹۷). «ادیب روزنامه نگار»، پژوهشنامه مطالعات اسنادی و آرشیوی، س ۴، ش ۴، پاییز و زمستان ۱۳۹۷.
دستگردی، وحید (۱۳۱۲). دیوان کامل ادیب الممالک فراهانی، تهران: ارمغان.
روزنامه ادب تبریز، مشهد، تهران، موجودی آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی.
قاسمی، سید فرید (۱۳۸۶). محمد صادق حسینی: ادیب الممالک فراهانی، تهران: امیرکبیر، کتاب‌های جیبی.
کهن، گوئل (۱۳۶۰). تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، ج ۱-۲، تهران: انتشارات آگاه.
متولی حقیقی، یوسف (۱۳۹۲). تاریخ معاصر مشهد: پژوهشی پیرامون تاریخ تحولات سیاسی-اجتماعی مشهد از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، ۲ ج، مشهد: شورای اسلامی شهر مشهد، مرکز پژوهش ها.
محیط طباطبائی، محمد (۱۳۵۱). «بهار روزنامه نگار»، راهنمای کتاب، س ۱۵، ش ۵-۶.
موسوی گرمارودی، علی (۱۳۹۱). ادیب الممالک فراهانی، تهران: خانه کتاب.
ولایتی، علی اکبر (۱۳۹۱). ادیب الممالک فراهانی، تهران، امیر کبیر، کتاب‌های جیبی.