رضا سلیمان‌نوری | شهرآرانیوز؛ یک تکه‌زمین در دل ارض اقدس است که تاریخ پرفراز‌ونشیب هزار‌ساله‌ای را پشت سر گذاشته، اما نامش در متون کهن و اندک تصاویر بر‌جای‌مانده از دوره قاجار، قبرستان قتلگاه خوانده می‌شود؛ قبرستانی که برابر روایت‌ها نخست محل غسل حضرت امام‌رضا (ع) بوده است، اما در گذر تاریخ و تقدیر خود از قبرستان به دبستان، از دبستان به حوزه علمیه، از حوزه علمیه به باغ تغییر کاربری می‌دهد. این محدوده که اکنون بقایای آن با نام «باغ رضوان» بین مردم و «صحن رضوان» در بین مسئولان شناخته می‌شود، هم سرسبزترین فضای مجموعه حرم مطهر رضوی است، هم یکی از مکان‌های دارای پیشینه، گره‌خورده با داستان‌ها، روایت‌ها و تاریخی است که اگر چه قدمتش به دوران پیش از تاریخ باز‌نمی‌گردد، اما پیش از شهر‌شدن مشهد وجود داشته است.
باغ رضوان در شمال حرم مطهر رضوی حدفاصل بست شیرازی یا شیخ طوسی، ابتدای خیابان طبرسی یا بست شیخ طبرسی، کوچه حاج آقاجان و کتابخانه حرم مطهر رضوی قرار دارد و اکنون این مکان همچون یک باغ یا بوستان دارای فضای سبز، نیمکت، قفسی برای آب و دانه دادن به کبوتر‌های حرم است و البته چند آرامگاه ازجمله مقبره شیخ طبرسی در حواشی آن قرار دارد. این باغ براساس روایات متواتر، قسمتی از باغ حُمید بن قحطبه، حاکم خراسان در دوران هادی، مهدی و ابتدای سلطنت هارون عباسی است که ابتدا هارون عباسی و سپس امام ثامن (ع) پس از شهادت در آن مدفون شدند.
این قبرستان داستانی خاص خود هم دارد که بی ارتباط با تاریخ مشهد نیست، آن چنان که بین اهالی محله طبرسی سینه به سینه گشته تا به ما رسیده است: براساس این روایت زمانی که امام رضا (ع) به سناباد وارد شدند، در بخشی از باغ حمیدبن قحطبه سکونت کردند و بعداز شهادت نیز ایشان را در همین مکان غسل دادند. به همین دلیل در قدیم به اینجا «غُسلگاه» می‌گفتند.
البته این داستان را اعتمادالسلطنه، وزیر ناصرالدین شاه قاجار، در جلد دوم «مطلع الشمس» این گونه تکمیل کرده است: «در وسط قبرستان، خانه‌ای است معروف به تکیه بکتاشی ها، گویند که آنجا همان خانه حمیدبن قحطبه بوده است که حضرت رضا (ع) در آن منزل داشته اند. در آنجا حجره‌ای نیز هست که داخل آن سنگ سفیدی بر دیوار آن نصب شده که جای پایی در آن رسم است. این هر دو سنگ، زیارتگاه است.»
اما این موضوع را که نام قبرستانی که نزد مردم مشهد به غسلگاه معروف و یادآور شهادت حضرت ثامن (ع) بوده است، چرا به قتلگاه معروف شده، باید در حملات متعدد به مشهد جست و جو کرد. در واقع از ابتدای ایجاد مشهد تا میانه قرن دوازدهم هجری این دیار به دلیل قرار گرفتن در محدوده‌ای سوق الجیشی بر سر راه کاروان‌های مختلف تجاری و البته نظامی همیشه با حمله، غارت و کشتار‌های فراوان روبه رو بوده است.
نویسنده «فردوس التواریخ» داستان این تغییرنام را این گونه نقل می‌کند: «چون عبدالمؤمن خان ازبک فرمان قتل عام داد، ابتدا از محله نوغان شروع به کشتار کردند. زنان و مردانی که جان سالم به در برده بودند، در اطراف او جمع شده و به ناله و فریاد برآمدند و حضرت رضا (ع) را واسطه کردند که ما را ببخش. عبدالمؤمن خان ازبک دست از کشتار کشید. پس محلی را که کشتار در آن آغاز شده بود، قتلگاه و محلی را که کشتار در آن متوقف شد، عیدگاه نامیده و به شکرانه آن نماز خواندند.» براساس این روایت، تغییر نام قبرستان غسلگاه به قتلگاه، پس از قتل عام مردم مشهد توسط لشکریان عبدالمؤمن خان ازبک در سال ۹۹۷ هجری قمری و دفن پیکر‌های آن‌ها در محل قبرستان غسلگاه صورت گرفته است.
قبرستان قتلگاه براساس اسناد موجود تا سال‌های ابتدای قرن چهاردهم هجری به زندگی خود ادامه داده و یکی از مکان‌های مهم شهری برای زندگی پس از مرگ ساکنان مشهد بوده است، اما پس از این زمان، ورق برگشته و سرنوشتی دیگر برای آن رقم خورده است. این سرنوشت تابعی از اقدامات عمرانی بود که نیابت تولیت وقت آستان قدس رضوی یعنی محمدولی خان اسدی که در اصل، استاندار غیررسمی خراسان بزرگ هم بود، به خواست پهلوی اول و در چارچوب ظاهری تغییرات مشهد برای مدرن شدن انجام داد.
براساس این تغییرات، مجموعه بنا‌های حرم مطهر رضوی با ایجاد میدانی که مردم با نام «فلکه حضرتی» می‌شناختند، از بدنه شهر جدا شد. برای ایجاد این فلکه که ساخت آن حدفاصل سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۲ خورشیدی رخ داد، بنا‌های موجود به فاصله ۳۰ متر از گنبد حرم مطهر رضوی تخریب شد و به این ترتیب، قسمت اعظمی از گورستان قتلگاه از بین رفت و بخش دیگری از این مجموعه نیز که وسعت کمی هم نداشت، محصور شد. این وضعیت تا اواسط دهه سوم قرن ۱۴ خورشیدی ادامه داشت تا اینکه بخشی از محوطه مشجر این آرامستان در سال ۱۳۲۷خورشیدی در اختیار اداره فرهنگ آن زمان یا آموزش وپرورش فعلی قرار گرفت تا در آن «دبستان‌غزالی» را بسازند.
دبستان غزالی ساخته شد، اما عمر زیادی نکرد و هنوز دانش آموزان ورودی سال نخست آن، دوران دبستان را به پایان نرسانده بودند که مجبور به تغییر مسیر رفتن به مدرسه خود شدند تا اینکه در اوایل دهه۱۳۳۰، آیت ا... میرزاحسین فقیه سبزواری، عالم بزرگی که تأثیر قابل ملاحظه‌ای در بهبود زندگی شهری مشهد و البته گسترش شهر داشت و منطقه طلاب به همت وی در اختیار شاگردان مدارس علمیه مشهد قرار گرفت، پس از هماهنگی با مسئولان شهری و آستان قدس، این مکان را به «مدرسه علمیه رضوان» تبدیل کرد.
بنای ایجادشده در بقایای قبرستان قتلگاه ۱۳هزار و ۹۴۰مترمربع مساحت داشت و نقشه آن، براساس نقشه صحن عتیق طراحی شده بود و به همین دلیل، چهار ایوان بلند در چهار طرف که حدود ۱۶متر ارتفاع داشتند، در آن ساخته شد. حدفاصل این چهار ایوان هم ۱۵۰حجره برای اسکان طلاب ساختند که البته همه در طبقه دوم قرار داشتند؛ زیرا حجره‌های طبقه همکف و صحن مدرسه همچنان با همان کاربری قدیم خود یعنی قبرستان ادامه حیات داشت. بنای مدرسه رضوان از سمت جنوبی، اما به محوطه فلکه حضرت وصل می‌شد و بر سردر آن، مشخصات و سال ساخت آن را حک کرده بودند و کاشی کاری زیبا و معرق‌های چشم نواز این مدرسه زبانزد مردم بود.
اما عمر مدرسه علمیه رضوان هم زیاد طولانی نبود و چند سال پس از درگذشت مؤسس آن، آیت ا... فقیه سبزواری، این مدرسه هم به تاریخ پیوست. بهانه این تغییر وضعیت هم درست همان بهانه ابتدای قرن بود و تاریخ در کمتر از ۵۰ سال دوباره تکرار شد. این بار نوبت عبدالعظیم ولیان، استاندار خراسان و نایب التولیه آستان قدس، رسید تا در راستای آنچه «بهبود وضعیت اطراف حرم مطهر رضوی» و «پاک کردن این محدوده از آلودگی‌های سمعی و بصری» می‌خواند، دست به تخریب بزند، آن چنان که از صحن و مدرسه باغ رضوان، جز چند درخت تناور، یک گودال و چند مقبره پراکنده هیچ نماند؛ گودال و درختانی که البته آن‌ها هم طی تغییرات سال‌های بعد از انقلاب از بین رفتند تا امروز، از کل قبرستان تاریخی قتلگاه تنها به اندازه انگشتان یک دست قبر باقی بماند. این زمین که اکنون در محدوده داخلی حرم مطهر رضوی قرار دارد، «صحن رضوان» نامیده شده و محلی برای استراحت زائران و البته استقرار کبوتران حرم رضوی است.
شناخته شده‌ترین ساکن همیشگی قبرستان قتلگاه سابق و باغ رضوان کنونی، قدیمی‌ترین ساکن آن نیز هست؛ ابوعلی فضل بن حسن طبرسی، ملقب به امین الاسلام که در مشهد به شیخ طبرسی معروف است. وی در سال ۴۷۰هجری قمری در شهر طَبْرَس یا تفرش (بین کاشان و اصفهان) زاده شد، اما اغلب دوران زندگی اش را در مشهد گذراند. شیخ طبرسی صاحب چند تفسیر بر قرآن کریم است که از آن میان، تفسیر «مجمع البیان» وی شهرت بیشتری دارد. او سال ۵۲۳قمری از مشهد به سبزوار رفت، اما سال ۵۴۸ که ترکمانان غُز به خراسان حمله کردند، به دست آنان کشته شد و بدین سبب در بعضی منابع از وی با عنوان شهید یاد شده است.
جسد شیخ طبرسی را دوستدارانش به مشهد منتقل کرده و در قبرستان غسلگاه آن زمان دفن کردند. مقبره شیخ طبرسی تا سال ۱۳۷۰ پابرجا بود، اما در این سال و در جریان توسعه حریم حرم رضوی با تزریق بتن بر اطراف آن، جا به جا و بنای جدیدی برای آن ساخته شد. اینک مقبره شیخ طبرسی در فضای شمالی حرم، در ابتدای خیابان طبرسی قرار دارد.
درست در ابتدای این باغ از سوی بست شیخ طوسی، دو مقبره و یک سنگ یادبود قرار گرفته است. قبری که سنگ بزرگ‌تر و برجسته تری دارد، مربوط به آیت ا... حاج میرزاحسین فقیه سبزواری است که ساخت مدرسه رضوان و همچنین ایجاد محله طلاب برای طلبه‌های مدارس علمیه مشهد از مهم‌ترین یادگار‌های وی محسوب می‌شود. آن فقید، اسفند سال ۱۳۴۳ خورشیدی رخ در نقاب خاک کشید و براساس وصیتش در باغ رضوان آن زمان دفن شد.
سنگ قبر کوچک‌تر این مجموعه هم متعلق به آیت ا... شیخ محمد تقی آملی است که در تهران متولد شد و در آذر ۱۳۵۰ در همان شهر درگذشت، اما پیکرش باتوجه به وصیتی که کرده بود، به مشهد منتقل و در باغ رضوان، مجاور مقبره مرحوم فقیه سبزواری، به خاک سپرده شد. سرانجام سنگ یادبود هم متعلق به مرحوم رئیس الساداتی، پدر سیدابراهیم رئیسی، رئیس جمهور است که در دوران تولیت وی در آستان قدس رضوی به یادبود وی که در بخشی دیگر از این باغ دفن شده بود، نصب شد.
در بخش شمالی باغ رضوان و جلو بخشی از بازارچه حاج آقاجان تا آغاز آخرین تغییرات گسترده بافت اطراف حرم رضوی، سنگ قبر سبزرنگی قرار داشته است که مورد احترام بوده و مردم مشهد، آن را با نام «قبر سبز» می‌شناختند.
این قبر براساس بررسی‌های تاریخی و برخلاف نظر مردم که آن را متعلق به سید فخرالدین، از اعقاب امام سجاد (ع)، می‌دانستند، متعلق به سید نظام الدین علیشاه موسوی، فرزند محمد، از نسل حمزه بن موسی الکاظم (ع)، است. این فرد از بزرگان سادات مشهد در سال‌های قبل از دوران صفوی بوده و حتی مدتی عنوان «نقیب» یعنی بزرگ شیعیان شهر را در اختیار داشته است. مقبره این نقیب کمتر شناخته شده مشهدی تا سال ۱۳۸۱خورشیدی در حاشیه بازارچه حاج آقاجان، یک زیارتگاه عمومی شناخته می‌شد، اما بعد از آن در جریان اجرای طرح اطراف حرم مطهر رضوی، تخریب و روی سنگ قبر پوشیده شد. البته در سال‌های اخیر با تغییردادن سنگ‌های محدوده این مقبره که در انتهای صحن رضوان کنونی قرار دارد، محدوده آن بار دیگر نمایان شده است.
بد نیست بدانید روزگاری جانشین نادرشاه افشار هم ساکن این قبرستان بود. علیشاه یا عادل شاه افشار، برادرزاده و جانشین نادرشاه، پس از کشته شدن در سال ۱۱۶۲هجری قمری در این گورستان به خاک سپرده شد. بعد از احداث خیابان طبرسی و تخریب بخشی از قبرستان به همین منظور، بنای مقبره وی در ابتدای سمت چپ خیابان قرار گرفت و البته بازسازی شد، اما این بنا هم بقای چندانی نداشت و هنگام اجرای طرح توسعه حریم حرم رضوی در دوران عبدالعظیم ولیان تخریب شد. بازماندگان خاندان او پس از این رخداد، بقایای جسدش را به مقبره خانوادگی نادری در بهشت رضا انتقال دادند تا باز هم وی ساکن بزرگ‌ترین آرامستان شهر باشد.