یادی از بازار سنگ‌تراشان مشهد که روزگاری همسایه حرم بوده است
این بازار گویا از عهد صفوی تا سال۱۳۰۸ خورشیدی که «فلکه حضرت» را می‌سازند، به همین شکل دوتکه باقی می‌ماند، اما از این روزگار به بعد است که بین آن‌ها کاملا فاصله می‌افتد، به‌طوری‌که آن قسمت بازار که میان فلکه حضرت تا صحن عتیق و در مجاورت مسجد گوهرشاد باقی مانده بوده است، «بازار زنجیر» و بخش دیگر که بیرون از فلکه حضرت قرار می‌گیرد، «بازار سرشور» نام می‌گیرد.
به گزارش شهرآرانیوز؛ راسته بازار قدیمی مشهد حکم پیرمردی را داشته که زیر بوی عطر‌های حرم، دود و اسپند و رنگ طلایی گنبد بر دیوار‍‌هایش قرن‌هاست لمیده بوده و تنها صدای طاقت دست هرکاره‌سازانی که سپیده صبح تا کلاغ‌خوان غروب، بر سنگ و سندان کوبیده می‌شده، گوشش را پُر و چرت نیم روزش را پاره می‌کرده است. این بازار که قدمتش را با ساخت حرم مطهر رضوی معاصر می‌دانند، در متون گذشته با عنوان بازار بزرگ مشهد، گذرگاه و راه ارتباطی بین دو محله قدیمی نوغان و سناباد توصیف شده است.
بازار بزرگ همچنین از نزدیک حرم و قبرستان قتلگاه (باغ رضوان فعلی) می‌گذشته و در آن مغازه ها، حجره‌ها، تیمچه‌ها و تعداد زیادی مدرسه، مسجد، تکیه، حمام و آب‌انبار وجود داشته است. شکل بازار هم در ابتدا به‌صورت یک خط صاف ممتد بوده، اما در دوره صفوی و پس‌از ساخت صحن عتیق به دوپاره تقسیم می‌شود. پس‌از این است که پاره ضلع شمالی آن که در مجاورت ایوان عباسی قرار گرفته بوده، به‌دلیل تجمع حجارانی که ظروف مختلف سنگی می‌ساخته و سنگ قبر می‌تراشیده‌اند، «بازار سنگ‌تراشان» و پاره دیگر که بست و زنجیرِ پناه به حضرت، بر سر در آن آویزان بوده، «بازار زنجیر» نام می‌گیرد.
این بازار گویا از عهد صفوی تا سال۱۳۰۸ خورشیدی که «فلکه حضرت» را می‌سازند، به همین شکل دوتکه باقی می‌ماند، اما از این روزگار به بعد است که بین آن‌ها کاملا فاصله می‌افتد، به‌طوری‌که آن قسمت بازار که میان فلکه حضرت تا صحن عتیق و در مجاورت مسجد گوهرشاد باقی مانده بوده است، «بازار زنجیر» و بخش دیگر که بیرون از فلکه حضرت قرار می‌گیرد، «بازار سرشور» نام می‌گیرد. در این میانه، بازار سنگ‌تراشان با اندک حجارانش، جایی میانه بازار زنجیر حل می‌شود و عمر رو‌به‌زوال خود را شکسته‌بسته و به‌پهلو‌افتاده ادامه می‌دهد، اما این کمترین نفس هم د‌رنهایت سال۱۳۵۴ با تخریب بازار زنجیر به دستور ولیان برای همیشه خاموش می‌شود.
احمد ماهوان در کتاب «بازار در فرهنگ و ادب ایران زمین» توضیح می‌دهد که کار بازار سنگ‌تراشان مشهد، رونقی بی‌اندازه داشته است؛ زیرا مشهدی‌ها خوردن غذا در ظرفی که سنگ آن را امام‌رضا (ع) متبرک کرده است، ثواب می‌دانسته‌اند. سوای این، مقاومت هرکاره در‌برابر آتش سبب می‌شده است غذا در آن به‌آرامی طبخ شود و به‌اصطلاح امروزی حسابی جا بیفتد.
او در ادامه، نقبی هم به تاریخ بازار می‌زند و می‌نویسد: «یکی از دلایل اختصاص این بخش از بازار به سنگ‌تراش‌ها، مجاورت آن به گورستان تاریخی قتلگاه (باغ رضوان) بوده است؛ زیرا که در آن ساخت سنگ قبر هم متداول بوده است. این بازار، از درگاه یا صفه ضلع شمال غربی صحن عتیق در‌کنار ایوان عباسی یا درگاه و صفه پهلوی سنگ قبر شیخ حسن‌علی اصفهانی‌نخودکی که اکنون دفتر و آسایشگاه دربانان است (این روایت متعلق به دهه ۵۰ و ۶۰ است و اکنون در این مکان رواق دارالحجه ساخته شده است)، تا فلکه شمالی در‌مقابل خیابان طبرسی و باغ رضوان امتداد داشت و به بازار سنگ‌تراش‌ها معروف بود و در آن ظروف سنگی زینتی مانند کوزه قلیان، قدح، جام، دوات جوهر، سنگ مقابر، هاون، ظروف آشپزخانه، دیگ سنگی و دیزی و ... می‌تراشیدند.
بعد از تخریب آن بازار در سال۱۳۵۴، عده‌ای از سنگ‌تراش‌ها به یک گاراژ مسافری قدیمی در مجاورت کوچه ملک و عده‌ای نیز به حاشیه کوهسنگی مشهد نقل مکان کردند. پاساژ سنگ‌تراش‌ها در مجاورت کوچه ملک در سال۱۳۷۰ خورشیدی تخریب و ضمیمه دوربرگردان و فضای زیرگذر بالاخیابان گردید.»
پیش از احمد ماهوان، نویسندگان کتاب «مکتب شاپور» که تصویری کامل از مشهد ابتدای قرن چهاردهم (سال۱۳۱۳ خورشیدی) را در نوشتارشان ارائه کرده‌اند، نیز پیشه سنگ‌تراشی را یکی از قدیمی‌ترین مشاغل و صنایع رایج در مشهد معرفی می‌کنند و می‌گویند: «صنعت سنگ‌تراشی در مشهد از قدیمی‌ترین ازمنه معمول بوده و سیاحان و جغرافیانویسان اوایل اسلام از‌قبیل یاقوت‌حموی و استخری در موقع سیاحت به خراسان از این صنعت نام برده‌اند.
اکنون هم در مشهد از سنگ‌های سیاه هرکاره ادواتی مانند دوات، جادوات، دیگ و دیزی، هاون، سرقلیان، اسباب تحریر، شمعدان، جاپودر، زیر سیگاری و ... تهیه می‌کنند. از سنگ‌های مرمر مخصوصا مرمر خلج هم کتیبه‌ها و سنگ‌های پایه و ازاره عمارت‌ها و مانند این‌ها می‌سازند. محل این صنعت قسمت عمده در تیمچه سنگ‌تراش‌ها (سالار) واقع در خیابان نادری، جنب کوچه چراغ برق است. در کوچه بازار سنگ‌تراش‌های قدیم که به صحن مقدس منتهی می‌شود نیز بعضی از سنگ‌تراش‌ها می‌باشند. مرکز اصلی سنگ‌تراش‌های سنگ خلج در خیابان سپه محله شهرنو است.»
اکنون سنگ‌تراشان مشهد بازار مشخصی ندارندو می‌شود آنان را بیشتر در مکان‌های زیارتی یا توریستی وتفریحی نظیر اطراف کوهسنگی، آرامگاه خواجه‌ربیع، آرامگاه فردوسی، طرقبه و شاندیز مشاهده کرد.
نقشه بازسازی شده از بازار بزرگ مشهد در دوره تیموری که به وسیله احمد ماهوان ترسیم شده است
بازار بزرگ مشهد پس از ساخته شدن صحن عتیق رضوی به دو بخش بازار زنجیر و بازار سنگ تراش‌ها تقسیم می‌شود
دریافت وجه اجاره از دکان‌های پایین خیابان و بازار سنگ تراشان که توسط آستان قدس رضوی در اخذ شده است / عهدصفوی
این گلدان که جنس آن از سنگ هرکاره است و روی آن تصویر شاعران نامدار ایران قلم زنی شده، هنر یکی از حجاران مشهدی است که اوایل دهه ۶۰ به مرحوم محمود فرخ خراسانی هدیه شده و می‌توان آن را از نخستین نمونه‌های قلم زنی چهره بر روی سنگ در مشهد دانست. این گلدان اکنون در خانه شخصی فرخ قرار دارد. خانه‌ای که چند سالی است قرار است تبدیل به خانه ادبیات مشهد شود اما مهر اندک مسئولان یاریگرش نمی‌شود.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
