ساحل عباسی | شهرآرانیوز؛ ساکنان شهر مشهد در حافظه تاریخی خود روز‌های اندوه و ماتم شهادت مولا و معشوقشان علی بن موسی الرضا را در خاطر دارند، هرچند که روایت‌های زمان شهادت متعددی در باب روز شهادت ایشان وجود دارد، اهالی مشهد حتی روایت‌های ضعیف را هم محترم می‌شمرده و به زیارت مولایشان می‌رفته اند. امروز هم از همان روز‌های ماتم است و به روایتی شهادت امام هشتم شمس الشموس خراسان است. با این دستاویز به سراغ حجت الاسلام والمسلمین دکتر امیر علی حسنلو، استاد سطوح عالی حوزه و مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه‌های علمیه، رفته و از خدمت ایشان چند سؤال درباره امام هشتم شیعیان پرسیده ایم. با ما همراه باشید.
اگر امام رضا علیه السلام امروز در این قرن در میان ما بود، بیش از هر چیزی برای اصلاح کدام رویه غلط و نادرست در جامعه و در بین مردم تلاش فرهنگی می‌کردند. امام رضا (ع) بزرگ‌ترین متفکر برجسته اسلامى بود، از این رو می‌توانست زندگى علمى و فرهنگى مسلمین را گسترش دهد. مأمون می‌گوید: «من فکر می‌کنم کسى در روى زمین، داناتر از این مرد وجود ندارد.» این اعتراف بی نظیر است؛ مأمون دانشمندترین پادشاه و خلیفه آن دوران، به شمار می‌رود، به طوری که به انواع علوم زمان از جمله کلام تسلط دارد و در علوم قرآن و حدیث نیز خبره است و از سؤالات و مجالس مناظره‌ای که برگزار می‌کند با حضور و دعوت از دانشمندان این خبرگی نمایان و بی سابقه یا کم سابقه است.
مناظرات امام رضا (ع) در خراسان، بصره و کوفه بر این موضوع دلالت دارد که او داناترین افراد در روى زمین بوده است. در طول آن مناظرات از پیچیدهترین مسائل پرسیده می‌شد و حضرت به آن‌ها پاسخ می‌داد، به طورى که تمام علماى دنیا در آن عصر به فضل و برترى وى بر خود اقرار داشتند.
علم وآگاهی در زمان امام (ع) در اوج است؛ علم گرایی رشد دارد به ویژه در نواحی شرق ممالک اسلامی؛ امام از این شرایط به تثبیت امامت بسیار کمک کرد. امروز جامعه ما با مشکلات عدیده‌ای درگیر است؛ اساس همه مشکلات به نظر می‌رسد فرهنگی باشد. فرهنگ و معرفت و بینش؛ بنیان همه تحولات و پدیده‌ها و پیش رفت و پس رفت و تعالی جوامع بشری است.
فرهنگ جامعه در برخی امور ضعیف است و در معرض آسیب و شکنندگی است؛ بنابراین فرهنگبانی کار سختی است که نهاد‌های فرهنگی و علمی و نخبگان جامعه باید به آن بها داده و برنامه داشته باشند. فرهنگ سازی از جمله کار‌های زمان بر و سخت تاریخ است و مدت‌ها و کوشش‌ها و توان‌ها برای آن صرف شده و ثروت‌های هنگفت و عمر انسان‌های فرهیخته زیادی در این راه هزینه شده است تا یک فرهنگ در جامعه به عمل مبدل گشته و استمرار یافته است. خلاصه ساختن بنای باشکوه فرهنگ سخت و تخریب آن با انفجار و انتحار آسان است.
امام رضا (ع) به امر فرهنگ و در راستای حفظ فرهنگ و باور‌های مردم از جمله توحید و نبوت و امامت و معاد و فروع دین تلاش‌های فراوان و بی نظیری داشت و جان خود را فدای این راه کرد و شهید راه تعالی فرهنگ شد، چنان که همه اهل بیت (ع) برای تعالی فرهنگ مردم و رفع جهالت کوشیده و شهید شده اند. در زیارت «اربعین» که از بهترین زیارت‌های حضرت امام حسین (ع) است می‌خوانیم: «و بذل مهجته فیک» خون قلبش را در راه تو داد تا این دو عنصر و دو اصل در جامعه زنده شود. «لیستنقذ عبادک من الجهالة و حیرة الضلالة» مردم را از جهالت و حیرت و سرگردانی در دین و باور‌ها که بر اثر شیوع شبهات گرفتار شده اند نجات دهد.
امور سیاسی در عصر امام رضا (ع) بر فرهنگ تأثیر داشت؛ ارتباط سیاست و فرهنگ نزدیک و تعیین کننده است؛ اختلاف سیاست مداران نیز در جامعه دوگانگی و ضعف را در فرهنگ و عقاید و باور‌ها و حتی آسیب‌های اقتصادی بزرگ موجب می‌شود. از این روی باید سیاست مداران و مدیران سیاسی و کارگزاران یک جامعه از اختلاف به شدت دوری کنند؛ پیامد‌ها وآسیب‌های اختلافات سیاسی در فرهنگ و اقتصاد و سپس در دینداری مردم تأثیر فراوان سوئی دارد و هیچ شکی در این تأثیر متقابل وجود ندارد.
امام رضا (ع) در این راستا برای حفظ دین از این آسیب‌ها و ملاحظات دیگر ولو به اجبار ولایتعهدی را که از سوی مأمون پیشنهاد تحمیلی بود پذیرفت. در سایه این درایت امام رضا (ع) ثمرات فرهنگی و امنیت عمومی به ممالک اسلامی و جامعه اسلامی حاکم شد.
مناظرات علمی امام با دانشمندان دیگر ادیان شکوه و هیبتی خاص به اصل دین در سایه اتحاد و اتفاق بزرگی در عالم اسلام پیدا شد؛ بنابراین قرون سوم و چهارم و قرون بعدی که در تاریخ به دوره طلایی تمدن اسلامی معروف است از این بنیان‌های فکری امامت آب می‌خورد که در تحلیل‌ها باید به این مسائل ریز توجه شود؛ اگر بیت الحکمه‌ها و کتابخانه‌ها در این دوره‌ها طلوع وسیع و پرفروغ دارد در سایه توجهات معنوی و اقدامات امام رضا (ع) است. بی تردید این نوع نگرش به اقدامات فرهنگی ائمه باید ایجاد شود.
در همین دوره یکی از برجستگی‌های علمی و فرهنگی در جهان اسلام، رشد علوم تجربی و طب و پزشکی است. مأمون با وجود برخورداری از مشاوران طبی بزرگ از پیروان ادیان در این باره نیز دست به دامن امام شده و راهنمایی‌های حفظ الصحه و نسخه طبی از امام می‌طلبد تا مکتوبی در دستش داشته باشد. امام در پاسخ نامه‌ای می‌نویسد که همه ضوابط کلی بهداشت و حفظ سلامتی و تغذیه را در آن می‌نویسد که به رساله ذهبیه معروف می‌شود.
از جمله آسیب‌های بزرگ زمانه امام؛ گرایش به تجملات و تشریفات است که درباریان و کارگزاران اسلامی در آن گرفتار بودند و این معضل ریشه‌های تاریخی داشت. بی تردید و گمان گرایش به تجملات یکی از بستر‌های انحرافات بزرگ در جامعه است که منجر به انحرافات اجتماعی و اخلاقی و بستر زایش بحران‌های اخلاقی و انحرافات اعتقادی جوان هاست و دین گریزی را فزون می‌کند؛ بنابراین در فرامین و جهت گیری‌های سیره علمی و عملی امام (ع) و یکی از راه‌های مهم اصلاح جامعه، اصلاح مسئولان است، چون فرموده اند؛ «الناس علی دین ملوکهم» و مردمان شبیه‌تر از پدران به حاکمان خود هستند؛ مردم در رفتار و زندگی شبیه حاکمان خود هستند؛ ارتباط با مردم روش مهم در اصلاح آن هاست؛ ساده زیستی مسئولان مانع انحراف در جامعه و کنترل کننده فزون خواهی، کج رفتاری، اختلاس و زمین خواری و انباشت غیرعقلانی ثروت و فاصله طبقاتی است.
امام در راستای ارتباط نزدیک با مردم و رسیدگی به مشکلات آنان به فرزندش امام جواد (ع) فرمود: اجازه نده غلامان و به اصطلاح اسکورت‌ها تو را از در‌های پشتی که مردم حضور ندارند ببرند؛ چرا که جمعی از فقرا و نیازمندان در مقابل در‌های شناخته شده و رایج اجتماع کرده اند به امید حل مشکلات و پاسخ گرفتن سؤالات و شبهات و رفع نیاز‌های مادی که باید از این ارتباط غفلت نکنی.
خود حضرت در مدینه و مرو پایبند سخت به ارتباط گسترده بود و با فرقه‌ها ارتباط بر قرار می‌کرد و جلسات داشت تا آنان را به راه درست آگاه کند؛ از جمله زیدیه و اسماعیلیه و فرق دیگر؛ شرکت حضرت در مناظرات در راستای حفظ ارتباط و تعالی فرهنگی و کاستن از فاصله‌ها و گسل‌ها بود که احیانا مبدل می‌شد به تنش بین ادیان چنان که بعدا شد و جنگ‌های صلیبی و ... از این گسل‌ها ایجاد شد؛ امام رضا (ع) به ارتباط گسترده با مردم اعم از مسلمان و اهل کتاب اهمیت فوق العاده می‌دهد؛ این عمل امام اسوه است که در عین پایبندی به اصول دین با آنان بسیار مهربان و نرم و مستدل سخن می‌گوید.