دکتر رجبعلی لباف‌خانیکی* | شهرآرانیوز؛ در فرایند گسترش فضا‌های کاربردی متنوع حرم‌مطهر رضوی در دوران صفوی علاوه بر صحن کهنه و ایوان‌های مشرف بر آن، صحن، رواق‌ها و مقبره‌هایی نیز ساخته شده‌اند که یکی از این مقابر، «گنبد حاتم‌خانی» است. این مقبره متعلق به «حاتم خان اردوبادی تبریزی» و همانند «گنبدا... وردی‌خان» است با این تفاوت که نقشه آن مستطیل و ویژگی شاخص هنری آن مقرنس‌های پرکار مزین به کاشی‌های معرق است.
در اواخر دوران صفوی از سرعت ساخت‌و‌ساز در مجموعه آستان قدس رضوی کاسته شد و بیشتر به تکمیل و مرمت آسیب‌ها محدود شد. از جمله، کتیبه فوقانی ایوان شمالی صحن کهنه حاکی از این است که آن ایوان به دستور «شاه عباس دوم» در سال ۱۰۵۹ هجری قمری بازسازی شده است. در سال ۱۰۸۴هجری قمری هم زلزله‌ای در مشهد رخ داد و به برخی سازه‌های معماری حرم مطهر خسارت وارد کرد. شکاف‌هایی نیز بر بدنه گنبد فراز مرقد امام رضا (ع) ایجاد شد. آن خسارت‌ها به دستور «شاه سلیمان صفوی» ترمیم شد. این واقعه و ماجرای مرمت گنبد مطهر بر کتیبه‌ای به خط «محمدرضا امامی» بر ساقه گنبد نقش بسته است.
با آغاز حکومت «نادرشاه افشار» عملیات عمرانی حرم مطهر سرعت گرفت و تغییر و تحولاتی در مجموعه معماری حرم مطهر شروع شد. به استناد قصیده‌ای که بر دیوار ایوان طلا در صحن کهنه نقش بسته، به همت نادرشاه آن ایوان در سال‌های ۱۱۴۵ و ۱۱۴۶هجری قمری تعمیر و طلاکاری شده است. در همان برهه زمانی نیز به دستور نادر مناره‌ای بر بالای ایوان ضلع شمالی ساخته و طلاکاری شد.
دوران قاجار مقارن با تحول و دگرگونی فرهنگی و هنری از سنتی به مدرن، تحت‌تأثیر افکار و اندیشه‌های غرب بود، بنابراین نگارگری‌های دوره قاجار در فضا‌هایی مثل صحن نو (آزادی) از سنت‌های دیرین دور شد و رنگ و بوی مدرن و غربی به خود گرفت. مهم‌ترین اقدام در مجموعه حرم ساخت «صحن نو» در جبهه شرقی حرم در سال ۱۲۳۲هجری قمری و در زمان فتحعلیشاه، از محل درآمد موقوفات حرم بود. تکمیل ساختمان صحن نو ۲۳سال معطل ماند و در زمان حکومت «محمدشاه قاجار» به همت «میرزا موسی خان فراهانی» متولی وقت حرم مطهر و برادر «میرزا ابوالقاسم فراهانی» به پایان رسید و کاشی‌کاری شد.
صحن نو مانند صحن کهنه چهار ایوان بر چهار طرف و غرفه‌ها و حجره‌هایی دوطبقه در دو طرف ایوان‌ها دارد. ایوان غربی صحن نو که به «ایوان طلا» معروف است، در سال ۱۲۸۲هجری قمری به دستور «ناصرالدین شاه» طلاکاری شد. هزینه طلاکاری آن ایوان از محل درآمد موقوفات تأمین شد و سرپرستی طرح برعهده «میر سید محمدحسین عضدالملک قزوینی» بود. احداث صحن نو موجب شد قطعه‌ای از زمین‌های وقفی شاه عباس بین آن صحن و گنبد حاتم‌خانی باقی بماند. در سال۱۲۵۱هجری قمری نیز در آن فضا به همت «الهیارخان آصف‌الدوله» دایی محمدشاه قاجار رواق جدیدی به نام «دارالسعاده» احداث شد. همچنین پس از آنکه «محمدابراهیم خان امین‌السلطان» در شمال شرقی رواق دارالسعاده به خاک سپرده شد، پسرش «علی اصغر خان امین‌السلطان» آن رواق را آیینه‌کاری کرد.
در بخش دیگری از زمین‌های باقی‌مانده وقفی شاه عباس صفوی «علیقلی میرزا حشمت‌الدوله» پسر فتحعلیشاه قاجار و حاکم خراسان مدرسه‌ای ساخت معروف به «مدرسه حشمت الدوله»، اما بعد از برکناری او، بنای مدرسه را در زمین وقف و داخل مجموعه حرم با فقه اسلامی ناسازگار دیدند و حجره‌های پایینی مدرسه را به محل اقامت خدام اختصاص دادند و حجره‌های بالایی را برای کتابخانه در نظر گرفتند.
فضا‌های معماری عصر قاجار در مجموعه حرم مطهر از نظر نقشه و ساختار کالبدی با فضا‌های عصر تیموری و صفوی تفاوت زیادی ندارند، اما به لحاظ کاربرد تزیینات معماری متفاوت است. به این معنی که در کاشی‌ها رنگ‌های آبی و لاجوردی قدیمی که نماد آسمان و آب بودند، جای خود را به رنگ‌های قرمز و زرد دادند و کاشی‌های هفت رنگ جایگزین کاشی‌های معرق شدند و به جای نقش‌های رمزآلود و نمادین روی کاشی‌ها مانند اسلیمی‌ها با گل و برگ‌های انتزاعی، با نقش‌های واقعی و شناسنامه‌دار آراسته شدند و در این جهت تا آنجا پیش رفتند که علاوه بر گل‌های رُز، کوکب، زنبق و لاله، انواع پرندگان و میوه‌ها و حتی انسان‌های نیمه برهنه در قالب فرشته را به تصویر کشیده و بنا‌ها و عمارات اروپایی را نیز در قاب‌هایی به نمایش گذاشتند.
نام شاهان قاجار مانند محمدشاه، ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه در کتیبه‌هایی بر کاشی‌ها و قاب‌های مرمرین، در‌ها و ایوان‌ها مشاهده می‌شود که نشانه توجه و توسل آن‌ها به حرم مطهر رضوی می‌باشد. ادامه دارد...
*باستان شناس و استاد دانشگاه