طوبی اردلان | شهرآرانیوز؛ زمین‌های خاکی، مستطیل بی‌تورِ دروازه‌ای چوبی، پا‌های برهنه و تَف آفتابی که مثل تیزی تیغی، روی شن‌ریزه‌های کوی و برزن مشهدِ قدیم پهن می‌شده، حالا تاریخ ارزشمند ورزشی است که دیگر روایتش را هیچ کسی نیست تعریف کند، مگر آنچه ورق‌های کاهی مجله‌ها و روزنامه‌های قدیمی با چشم‌های پرسشگر ما در میان می‌گذارند.
ورق‌هایی که می‌گویند امروز ۱۲۱سال (۱۹۰۱ میلادی-۱۲۸۰ خورشیدی) از برگزاری نخستین مسابقه ملی فوتبال (بین دو کشور مجارستان و اتریش) در جهان می‌گذرد. ورزشی که خیلی زود به ایران و مشهد هم می‌رسد، آن‌چنان که ۱۸سال پس از این اتفاق، برگزاری نخستین مسابقه فوتبال تعدادی از جوانان شهر را در مشهد پا‌به توپ می‌کند. سطر‌های بعدی روایتی بر این ماجرا و شکل‌گیری نخستین تیم فوتبال در ارض اقدس است.
آغاز فوتبال در ایران بوی نفت می‌دهد و مزه شوری دریا‌های جنوب را توی دهان می‌نشاند. می‌گویند، این بازی را ایرانیان اولین بار در ساعت استراحت ملوانان و کارگران کشتی‌های نفت کش خارجی در بنادر بوشهر و بندرعباس دیده اند، حوالی سال ۱۲۷۸ خورشیدی.
گویا نخستین بازیکن ایرانی این کره که زیرپا می‌غلتیده تا جهانی را عاشق خودش کند هم فردی به نام کریم زندی بوده است؛ فوتبالیستی که از سال ۱۲۸۷ تا ۱۲۹۷ خورشیدی تنها برای تیم‌های انگلیسی، پا به توپ می‌شده، بی‌آنکه با لباس یک تیم ملی توی میدان رفته باشد.
اما این بازی تیمی در اندک زمانی مرز شهر‌های مختلف ایران را زیرپا می‌گذارد و در سال ۱۲۹۸ خورشیدی به مشهد می‌رسد. مجله «داریا» در دهه ۴۰ قرن ۱۴ خورشیدی در شرح ماجرای ورود فوتبال به مشهد می‌نویسد: «چند نفر از جوانان به اصطلاح امروزى روشن فکر و تحصیل کرده خراسان به مناسبت خواندن اخبار ورزشى که جسته گریخته در جراید تهران منتشر مى شد، از وجود یک چنین ورزش دسته جمعى که اصول آن بر پیش بردن مقصود بر روى کمک و مساعدت هاى اجتماعى گذاشته شده بود، پى بردند.
خواندن این اخبار این دوستان را وادار کرد که براى ایجاد این ورزش در خراسان با یکدیگر به مشورت بپردازند و پس از چند جلسه مشورتى یکى از دوستان آقاى اصغر فرمانفرمایى، رئیس دفتر سابق بانک ملى ایران، که عضو دارایى خراسان بود و از همان ایام با فرانسه مکاتبه داشت، کتاب قوانین فوتبال و چند عدد توپ و وسایل آماده کردنِ آن از قبیل تلمبه و ابزار (براى بستن سر توپ و چسب و روغن مخصوص واکس توپ که بایستى بعد از هر بازى و قبل از خالى کردن باد آن روى آن را واکس زد) را از مؤسسه سن تتین مسقیما وارد نمود.»
به استناد داریا، این گروه که در ابتدا ۱۱ نفر بودند، در ادامه و پس از جمع آوری سرمایه‌‍‌ای ۵ هزار ریالی که از طریق فروش بلیت بخت آزمایی جمع شده بوده، می‌توانند زمینی را پشت باغ ملی اجاره کرده، در آن دستگاه‌های ورزشی مانند بارفیکس، پارالل، دستگاه هاى ژیمناستیک، نردبان طنابى، حلقه هاى متوازى و تاب نصب کنند. تعداد جوانان متقاضی برای انجام بازی فوتبال اندکی بعد به ۲۲ نفر می‌رسد. ۲۲ نفری که قرار است لباس فوتبال بپوشند. چالشی که در مشهد آن زمان ممکن بوده به قیمت جانشان تمام شود.
این مشکل سبب می‌شود تا این جوانان که نمی‌توانستند داخل شهرو با لباس ورزشی فوتبال تمرین کنند، ساعت تمرین خود را گرگ و میش هوا بگذارند و وقت قرار را هم به خارج شهرببرند. در این دوران گویا زمینی که معروف به «حاج فیض ا... خان» بوده ودر کنار مسجدی به همین نام قرار داشته است، برای تمرین هر روزه انتخاب می‌شود و نخستین فوتبالیست‌های مشهدی دور از انظار و اغیار توپ را زیر پا می‌گردانند تا گردونه این ورزش را در ارض اقدس بگردانند.
۴ ماه بعد از این و در اواخر مهرهمان سال، این گروه تصمیم می‌گیرند با دعوت از مردمی که برای تفرج به خارج شهر می‌آمدند، نخستین مسابقه فوتبال را برگزار کنند که این مهم به سرانجام می‌رسد و با شکسته شدن قبح این ماجرا هر جمعه این مکان به محل برگزاری دو تیم فوتبال شهر تبدیل می‌شود.
حسین آموزگار در شرح آن روز می‌گوید: «به وسیله دو نفر از دوستان خود براى جلب توجه بیشتر مردم راه خاکى از دروازه تا میدان و تمام میدان را با وسایل شهردارى آب پاشى نموده و همین آب پاشیدن خارج از برنامه موجب جلب توجه شده و دسته دسته مردم به طرف میدان رهسپار می‌شدند. ناگفته نماند که در این مدت کم و بیش، بعضى‌ها از بازى فوتبال ما داستان‌ها شنیده ولى چیزى ندیده بودند و امروز که این خبر منتشر شد، بیشتر مردم کنجکاو را به میدان کشید.»
اما از آنجا که در این روزگار مشهد می‌رفته تا با تغییر و تحولات بسیار، خود را برای برگزاری جشن هزاره فردوسی آماده کند، عده‌ای از بزرگان، نویسندگان، ادیبان و روزنامه نگاران شهر تصمیم می‌گیرند که انجمنی با نام فردوسی را دایر کنند. پس از ایجاد انجمن فردوسی در سال ۱۳۰۴ کلوپ یا باشگاه فردوسی هم پا می‌گیرد که در آن دوران کانون برگزاری انواع مسابقات شهری بوده است.
سالنامه ورزشی خراسان‌منتشر شده ۱۳۲۵ خورشیدی در مقاله‌ای با عنوان «تاریخچه ورزش خراسان» با اشاره به این موضوع می‌نویسد: «تا قبل از جنگ بین الملل اول، مردم خراسان به ورزش‌های جدید آشنایی نداشتند و از آن موقع به بعد در اثر تماس با خارجی‌ها و عوامل دیگری که ذیلا از آن‌ها نام می‌بریم این گونه ورزش‌ها رواج پیدا کردند.» مخبر این خبر در ادامه یادآور می‌شود که افرادی مانند محمود صبایی، حسن بهمنیار، طاهر بهادری، حسین آموزگار، گلشن آزادی، محمدرضا کیمیاوی، احمد پارسی، محمدحسین قدوسی، اوکتایی، علی اکبر جهانی، اسدا... مدرس، رحمانی و حسین میلانی که برخی از آنان اعضای انجمن فردوسی هستند، بانی این اتفاق خوشایند بوده اند.
سالنامه ورزشی خراسان در ادامه یادآور می‌شود که پس از چند سال اشخاص ورزش دوست و فرهنگ پرور دیگری مانند جواد فروتن و عباس اسلامبول چی به عضویت هیئت مدیره باشگاه فردوسی انتخاب می‌شوند و گام‌های بلندی برای اعتلای ورزش شهر برمی دارند. ناگفته نماند ریاست افتخاری این باشگاه هم برای چند سالی به سید حسن مشکان طبسی (مدیر مجله دبستان که نخستین مجله ادبی خراسان بوده است) می‌رسد.
گویا در همین ایام است که با تلاش‌های او، زمین فوتبالی نیز در خارج از محوطه کلوپ فردوسی ایجاد می‌شود. بعد از ایجاد نخستین زمین فوتبال سرلشکر جهانبانی عزم خود را جزم می‌کند تا تیم فوتبال نادیای قفقاز را برای بازی با تیم فوتبال شهرمان به مشهد دعوت کند. چندی بعد تیم قفقازی دعوت را پذیرفته، وارد ایران می‌شود و در حالی که پیروز زمین نخستین مسابقه رسمی فوتبال مشهد بوده، ایران را ترک می‌کند.
دومین مسابقه تیم فوتبال مشهد با تیمی از ترکمنستان در سال ۱۳۰۶ خورشیدی رقم می‌خورد. برای برگزاری این مسابقه چند تن از فوتبالیست‌های معروف پایتخت نشین هم دعوت می‌شوند تا لباس تیم فوتبال مشهد را به تن کنند. روزنامه آزادی در ۲۴ اردیبهشت این سال می‌نویسد: «آقای خان خانان فوتبالیست شهیر ایران به اتفاق سه نفر از فوتبالیست‌های طهران بر حسب دعوت آقای فرمانده محترم لشکر شرق برای مسابقه با فوتبالیست‌های ترکمنستان از طهران وارد مشهد شدند. ما از ورود آقای خان خانان که از جوانان با انرژی ایران هستند، اظهار مسرت می‌نماییم.»
مخبر این خبر‌ها در گزارش دومی نام بازیکنان دعوت شده از تهران را به صورت کامل، خان خانان سردار، حسنعلی خان، احمد علیخان و محمد علیخان شکوهی اعلام کرده، در یک متن انتقادی یادآور می‌شود که؛ «بازیکنان تیم مشهد قریب ۳ سال است که با کمترین امکانات و حتی تشویق، تنها برای خدمت به وطن پا در رکاب ورزش گذاشته اند و سخت کار می‌کنند؛ لذا امیدوار است که آنان برنده کارزار مشهد و عشق آباد باشند.» این جریده، ۱۷ روز بعد در ۱۱ خرداد دوباره چنین چاپ می‌کند: «سابقا نوشته بودیم که یک عده از فوتبالیست‌های عشق آباد برای مسابقه با فوتبالیست‌های مشهد به خراسان خواهند آمد.
عصر روز پنجشنبه گذشته، ۳۲ نفر از مبرزان فوتبالیست‌های عشق آباد وارد شده و از طرف ادارات جماهیر شوروی در خراسان و کلوپ‌های ورزش مشهد استقبال شایانی از آن‌ها به عمل آمد. ما خوش وقتیم که رابطه بین ایران و ممالک هم جوار آن شروع شده و امیدواریم در آتیه این رابطه قوت گرفته و بر حسن و داد بین ملت ایران و ملل همسایه بیفزاید.».
اما شرح این مسابقه که ۳ تیر برگزار می‌شود و به نفع تیم ترکمنستان به پایان می‌رسد، در کتابی با نام «مجمع المنتخبات از روزنامه جات حالیه ایران» به کوشش اسکندر روماسکویچ که تبعه شوروی و کارمند سفارت این کشور در ارض اقدس بوده، چاپ شده است. روماسکویچ تعریف می‌کند: «۴ ساعت از شب گذشته فوتبالیست‌های عشق آباد که از چندی پیش انتظار ورود ایشان می‌رفت، وارد مشهد شده اند. برای پذیرایی آنان اتاق‌های فوقانی امارت «لشکر شرق» تعیین و برای هرکدام از آقایان لوازم استراحت جداگانه فراهم گشته.
نظر به اینکه اهالی شهر مشهد با نهایت اشتیاق و استعجال منتظر مسابقه و استفاده و اخذ نتیجه بودند، عصر جمعه در میدان «فوج شاهپور» مسابقه فوتبال بین تیم عشق آباد که ۱۱ نفر از معروف‌ترین ورزندگان اند و تیم مشهد که مرکب از آقایان خان خانان، شکوهی و دونفر دیگر از بهترین فوتبالیست‌های تهران و سایر آقایان منتخب از انجمن‌های ورزندگان مشهد بودند، به عمل آمد.
از بدو ورود آقایان فوتبالیست‌های طرفین حتی در میدان مسابقه با نهایت دوستی و مودت و برادری با همدیگر تلاقی نموده و همه جا مراسم دوستی را به جا آوردند و بالأخره مسابقه فوتبال ۲ بر ۱ به نفع تیم عشق آباد ختم شد.» اگرچه دومین مسابقه خارجی مشهد هم با باخت همراه می‌شود، اما تجربه همین ارتباط‍‌هاست که به مرور بر تعدادتیم‌های فوتبال، بازیکنان و باشگاه‌های ورزشی افزوده می‌شود و روندی رو به صعود می‌یابد.