کمال سیستانی | شهرآرانیوز؛ دقیقا پنجاه سال پیش در چنین روزی، مجمع عمومی یونسکو کنوانسیونی برگزار کرد که اگرچه به کنوانسیون ۱۹۷۲ شهرت یافت، اما موضوع اصلی آن حمایت و نگهداری از میراث فرهنگی و طبیعی در جهان بود. ایران سه سال پس از این تاریخ با امضای این تعهدنامه جایگاه یازدهم جهان در فهرست حمایت کنندگان از میراث فرهنگی را پر کرد. میراثی که خود در آن یکی از سرآمدان تاریخ است و می‌توان بخش اعظم این میراث فرهنگی را در مشهد و حریم حرم مطهر حضرت رضا (ع) به تماشا نشست.
در واقع آداب زیارت که از دوره صفویه با راه یافتن در سفرنامه سیاحان چهره‌ای جهانی پیدا کرده، یکی از همین میراث معنوی است که می‌توان نقش به یادگار مانده آن را بر روی متون کهن بسیاری دید. سطر‌های بعدی شرحی است بر قدیمی‌ترین نسخه‌های خطی زیارت نامه‌های ایران که با نام «زیارت مبارک علی بن موسی الرضا (ع)» مزین شده اند.
شوق دیدار اوست که هر صبح و شام دست‌های دعا را مثل ساقه یاسی بالا می‌برد تا کلمات در هر «السلام عیلک یا حبیب» عطر بگیرند. در کوچه‌های حرم، زیر سایه دیوار‌های خشتی و کنگره‌های نقش خورده اسلیمی اش همیشه هزار زمزمه روشن در گفت وگوست، هزار نغمه یا رضا (ع) گو که این آغاز زیارت است و پایان همه فراق ها. این عرض ادب به ساحت سلطان خراسان قرن هاست که با زیباترین کلمات ادا شده و بر سطر‌های کاغذین به یادگار مانده، آن چنان که تاریخ پیدا کرده است؛ تاریخی با عنوان «زیارت نامه خوانی».
برابر آنچه «اعظم نظرکرده» در پژوهشی با عنوان «بررسی اسناد تشکیلات نظام زیارت نامه خوانی در آستان قدس رضوی» آورده است، این عنوان از دوره صفویه به شغلی رسمی در تشکیلات آستان قدس رضوی تبدیل می‌شود و از همین جا هم هست که زیارت نامه نویسی رواج می‌یابد. همین قدر و قدمت هم هست که متولیان استان قدس رضوی و اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی را بر آن می‌دارد تا برابر توافقی صورت گرفته در دی سال ۱۳۹۸ زیارت حضرت ثامن (ع) را با شماره ۲۰۱۵ در فهرست میراث فرهنگی معنوی ملی ایران بنویسند. میراثی که قدیمی‌ترین طومار نوشته‌های طلاکوب آن این روز‌ها در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.
جالب است بدانید در حرم مطهر امام رضا (ع) چند زیارت نامه فولادی زرکوب وجود دارد که قدیمی‌ترین آن‌ها متعلق به دوره صفوی است، اما نفیس‌ترین این لوح‌ها را که نمونه‌ای کم نظیر از هنر قلم زنی و کنده کاری بر روی فولاد است به یادگار مانده قرن سیزده هجری قمری و برابر نوشته‌های حک شده بر آن، هنر دست استاد حاجی محمدبن حسن اصفهانی به تاریخ شهر رمضان سنه ۱۲۶۴ است. اما سوای این زیارت نامه ها، چند طومار یا نسخه خطی زیارت نامه هم وجود دارند که شرحشان به اختصار در پژوهش استاد منوچهر آراسته آمده است.
آراسته می‌نویسد: «اهمیت زیارت امام رضا (ع) سبب شده که زیارت نامه‌های متعددی به شیوه خطی به کلک کاتبان کتابت شود به ویژه در ایران که هنر خوش نویسی از دیرباز در بین مردم رواج داشته است. در این میان نسخه‌های خطی زیارت نامه امام رضا (ع)، چون دارای ارزش دینی، تاریخی و فرهنگی هستند، همیشه با هنر‌هایی مانند نقاشی و خوش نویسی و تذهیب گره خورده اند.» او در ادامه از ۱۴ نسخه خطی زیارت نامه امام رضا (ع) یاد می‌کند که آن‌ها را در کتابخانه‌های مختلف ایران شناسایی کرده است. قدیمی‌ترین این نسخه‌ها متعلق به سال ۱۱۱۹ هجری قمری است و باقی در سال‌های ۱۱۲۸، ۱۱۲۹، ۱۲۵۱، ۱۲۸۳ تا قرن سیزدهم کتابت شده و همگی در دوران‌های مختلف از سوی کاتب یا فرد سفارش دهنده وقف شده اند که شرح آن‌ها چنین است:
قدیمی‌ترین زیارت نامه آمده در این پژوهش متعلق به سال ۱۱۱۹ هجری قمری گویا زیارت نامه‌ای است که محمدنصیربن میر محمد طالب جیلانی آن را از روی کتاب مزار آقا جمال خوانساری، با تکیه بر هنر خوش نویسی در ۱۴ سطر نوشته است. در جایی از این زیارت نامه به نام شاه سلطان حسین صفوی اشاره شده که گویا سفارش دهنده و واقف این زیارت نامه بوده است. آراسته می‌نویسد: «سلطان حسین قصد زیارت امام رضا (ع) را داشت از مؤلف خواست تا در کتابی آداب زیارت امام رضا (ع) را برای او به رشته تحریر بکشد. جمال الدین محمد بن حسین خوانساری پیش از این کتاب مزار را به زبان فارسی ترجمه و همه آیات و روایات را نیز آورده بوده است.»
دومین زیارت نامه شناسایی شده نیز که سال ۱۱۲۸ هجری قمری روی آن مهر خورده هم از روی کتاب آقا جمال خوانساری این بار به خط خادم سید محمد، نوشته شده است. هنر خط استفاده شده در این اوراق نسخ و نستعلق و از قضا با مقوا جلد شده است.
سومین زیارت نامه به یادگار مانده از سال ۱۱۲۹ هجری قمری است که با دو زبان فارسی و عربی در ۱۳ سطر بر روی کاغذ نخودی به شیوه چلیپا کتابت شده و نام کاتب یا واقف آن مشخص نیست.
چهارمین زیارت نامه را احمد شاملو نامی در سال ۱۲۵۱ هجری قمری کتابت کرده است. در شرح این زیارت نامه آمده است که: «در ۶ سطر و بر روی کاغذ فرنگی نخودی به سفارش ا... یار خان قاجار به فارسی و عربی تحریر نموده ایم.»
پنجمین زیارت نامه را کاظم گلپایگانی، در سال ۱۲۸۳ با هنر نستعلیق سیاهه کرده‌است. اکنون در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می شود و ۶۶ برگ دارد.
ششمین زیارت نامه جوهری شده سده دوازدهم اگرچه به خط نستعلق است، اما کاتب آن که ۱۷ سطر را نوشته، مشخص نیست. او در آغاز این زیارت نامه در سطر‌هایی تأکید کرده است که: «زائر، چون بخواهد به زیارت سلطان خراسان برود پیش از خروج از منزل غسل کند که این سنت است.»
از این مجموعه شش زیارت نامه دیگر باقی می‌ماند که همه متعلق به قرن سیزدهم هجری قمری هستند و با هنر خوش نویسی، تذهیب یا طلاکوبی زینت یافته اند، اما کاتب بیشتر آن‌ها مشخص نیست. دو مورد در این میان نیز وجود دارند که کتاب هستند. کتاب‌هایی که عنوان «آداب زیارت امام رضا (ع)» بر روی آن‌ها درج شده، ولی در سطر‌هایی زیارت نامه را هم نگاشته اند. در اثر نخستین متعلق به سال ۱۳۴۲ هجری قمری، نام مؤلف «شیخ حسین بن یوسف هروی مشهدی» آمده است.
برابر شرحی که درباره این کتاب قلمی شده، مؤلف آن را به سفارش مقرب السلطنه کارگزار مشهد سیاهه کرده است. گویا مقرب السلطنه وقتی می‌بیند کتابی درباره آداب و کیفیت زیارت حضرت رضا (ع) مطابق با کتب معتبره در دسترس زائران وجود ندارد تصمیم می‌گیرد نگارش چنین کتابی را پیشنهاد دهد بنابراین به مؤلف می‌گوید، کتابی بنویسد که زائران بتوانند بر اساس آن، زیارت‌ها را هنگام تشرف به حرم مطهر رضوی درست و صحیح بخوانند و در آغاز آن نیز احکام نماز و تعقیبات و بعضی از دعا‌ها درج شود.
این کتاب از قرار با عزل مقرب السلطنه ناتمام می‌ماند و نسخه ناتمام آن اکنون در کتابخانه خاندان میبدی در کرمانشاه نگهداری می‌شود. دومین کتاب را، اما «سیدعلی بن محمدعلی میبدی یزدی» می‌نویسد و گویا ادامه همان کتاب ناتمام یاد شده است.
او در مقدمه کتابش می‌گوید: «مؤلف اصلی این کتاب پس از مدتی اقامت در کرمانشاه آهنگ سفر به مشهد مقدس و زیارت حضرت امام رضا (ع) نمود. برای این سفر با عجله به تألیف کتاب حاضر در آداب و زیارت آن حضرت شروع نمود، ولی گویا موفق به اتمام آن نشد و فقط سه فصل آغازین آن را تحریر نموده است.»