شیما سیدی | شهرآرانیوز؛ سنت گرفتن جشن تولد از زمان‌های کهن در ایران رایج بوده است. بر همین اساس در گاه‌شمار ایرانی زمان زایش بزرگانی، چون زرتشت، بهرام گور و... با ذکر دقیق روز، ماه و سال تولد مشخص است. فردوسی هم که از طبقه دهقانان و از پایبندان به سنت‌های کهن ایرانی بوده، به جشن و شادی علاقه بسیار داشته و به نظر می‌رسد تاریخ تولد خود را می‌دانسته است. چنان‌که چند بار در شاهنامه به سال‌های عمر گران‌بهایش اشاره می‌کند. با این حال او هیچ‌گاه تاریخ دقیق ولادت خود را نگفته و به همین علت از گذشته در این باره، میان تذکره‌نویسان اختلاف‌نظر بوده است. سطر‌های پیش‌رو پژوهشی است درباره نظریه‌هایی که به تاریخ تولد فردوسی بر اساس اشعار او در شاهنامه پرداخته اند.
در زمان افتتاح آرامگاه فردوسی، سال ۳۲۳ قمری، زمان ولادت حکیم توس پنداشته می‌شد و همین تاریخ نیز روی سنگ قبر او حک شد. اما بعد از انتشار مقالات ژول‌مول و بعد از آن دکتر شاهپور شهبازی تعداد بیشتری از تاریخ‌پژوهان بر سال ۳۲۹ قمری، مصادف با ۳۱۸ خورشیدی و ۹۴۰ میلادی توافق کردند و به همین دلیل هم عدد روی سنگ قبر حکیم ابوالقاسم فردوسی به ۳۲۹ قمری تغییر یافت.
این اختلاف نظر درباره دیگر تاریخ‌های مربوط به فردوسی نیز وجود دارد. تاریخ درگذشت حکیم توس در یکی از سال‌های ۴۱۱ تا ۴۱۶ قمری بیان می‌شود، تاریخ‌های اعلام شده برای آغاز و پایان سرایش شاهنامه نیز تفاوت دارد. با این حال فردوسی‌شناسان درباره سال تولد، وفات و آغاز و پایان سرایش شاهنامه به نوعی توافقی نسبی رسیده‌اند، اما بحث بر سر تاریخ دقیق روز و ماه ولادت فردوسی همچنان ادامه دارد.
برخی بر اساس چند بیت در شاهنامه، یکم بهمن را روز تولد فردوسی بیان می‌کنند و برخی دیگر نگاهی کلی به شاهنامه دارند و با جمع و تفریق تاریخ‌ها، سوم دی تاریخ یزدگردی را زمان تولد حکیم توس می‌دانند. تعدادی نیز تاریخ خورشیدی را ملاک می‌گیرند و با اضافه کردن ۱۶ روز اختلافی میان تاریخ یزدگردی و میلادی و بعد تبدیل تاریخ میلادی به خورشیدی، ۱۳ دی را روز جشن زایش فردوسی می‌دانند.
فراوانی این اعداد و مشکلات تبدیل تاریخ‌ها به یکدیگر، جمعی از پژوهشگران را متقاعد کرده، چون سند معتبری وجود ندارد، بهتر است هیچ روزی را به تاریخ دقیق تولد فردوسی نسبت ندهیم و همان ۲۵ اردیبهشت را که در تقویم ملی ثبت شده است به نام شاعر فرزانه توس جشن بگیریم.
شاید سرراست‌ترین و آسان‌ترین راه برای انتخاب روزی به عنوان تاریخ تولد فردوسی اول بهمن باشد. دلیل انتخاب این روز، چند بیت آغازین داستان شاپور دوم در شاهنامه است که در آن فردوسی با اشاره به هرمزد روز از بهمن ماه، خبر از شصت و سه ساله شدنش می‌دهد:
«چو آذینه هرمزد ِ بهمن بُود
بر این کار فرخ نشیمن بود
مـِـی لعل پیش آور‌ای هاشمی
ز خُمی که هرگز نگیرد کمی
چو شصت و سه شد سال و شد گوش کر
ز بیشی چرا جویم آیین و فـّـر»
در گاه‌شمار ایرانیان باستان، هر روز سال، نامی مختص خود داشته است. بر اساس این گاه‌شمار «اورمزد» یا «هرمزد»، به معنای خدای یگانه، اولین روز هر ماه بوده است، بنابراین هرمزد، اولین روز از ماه بهمن بوده است. انتخاب تاریخ تولد بر اساس این ابیات یک مشکل بزرگ دارد و آن هم این است که این‌ها تنها بیت‌هایی در شاهنامه نیست که در آن فردوسی به شصتوسه ساله شدنش اشاره کرده است. ۸۰۰ بیت پیش از این ابیات هم فردوسی در آغاز پادشاهی بهرام دوم در شبِ اول دی می‌گوید:
«شب اورمَـزد آمد از ماه ِ دی
ز گفتن بیاسای و بردار می»
و سپس ۷۷ سطر بعد می‌گوید:
«مـِـی لعل پیش آور‌ای روزبه
که شد سال ِ گوینده بر شصت و سه»
بنابراین اولین بار فردوسی در ماه دی به تولد خود اشاره کرده است. همچنین احتمال اینکه فردوسی ۸۰۰ بیت را در یک روز سروده باشد بسیار بعید است.
مرحوم علیرضا شاپور شهبازی (شیراز ۱۳۲۱ ـ آمریکا ۱۳۸۵) دارای فوق دکترای تاریخ‌نگاری ایران از دانشگاه گوتینگن آلمان، سال ۱۹۸۴ مقاله‌ای در مجله «خاورشناسی» آلمان نوشته است و با انجام محاسباتی به این نتیجه رسیده که تاریخ دقیق تولد فردوسی سوم دی سال ۳۰۸ یزدگردی برابر با سوم ژانویه ۹۴۰ میلادی است.
دکتر شهبازی در مقاله خود که روایت فارسی آن خرداد ۱۳۶۵ در شماره دوازدهم مجله «آینده آمد» منتشر شده، سه مرتبه‌ای که فردوسی در شاهنامه به شصتوسه سالگی خود اشاره کرده است را آورده و سپس قرار داشتن آن‌ها در یک فصل و در نزدیکی هم را نشانه محکمی دانسته از اینکه فردوسی در شصتوسه سالگی این ابیات را سروده است. او سپس با پذیرفتن نظریه ژول مول (شرق شناس و شاهنامه پژوه آلمانی)، مبنی بر اینکه فردوسی در سال ۳۲۹ قمری متولد شده، توضیح داده است:
«هرمزد ِ بهمن» یعنی نخستین روز از یازدهمین ماه ِ سال که فقط و فقط در سال ۳۷۱ یزدگردی به روز جمعه (آدینه) می‌افتاده است، یعنی به روز جمعه ۱۴ ژانویه ۱۰۰۳ میلادی. چون این سال با شصت و سه سالگی فردوسی برابر بوده است، می‌توان گفت که فردوسی در سال ۳۰۸ (۶۳ ـ ۳۷۱) یزدگردی برابر با ۳۲۹ قمری زاده شده است. گفتنی است نظریه مول در زمان انتشار مورد تأیید ملک‌الشعرای بهار، مجتبی مینوی و جمعی دیگر از فرهیختگان ایرانی نیز قرار گرفت و نظریه «نولدکه» مبنی بر تولد فردوسی در سال ۳۲۳ هجری قمری را رد کرد. دکتر شهبازی سپس گامی از مول فراتر رفته و تاریخ روز و ماه تولد فردوسی را نیز بر اساس ابیات شاهنامه محاسبه کرده است.
او دو واژه «که شد» در مصرع «که شد سال گوینده بر شصت‌و سه» را اشاره به رسیدن زمان زادروز فردوسی دانسته که او به خود گفته از کار دست بکش و به می‌روی آور که جشنی بزرگ پیش آمده است. دکتر شهبازی سپس ۷۷ سطر عقب‌تر رفته و با تکیه بر بیت «شب اورمَـزد آمد از ماه ِ دی / ز گفتن بیاسای و بردار می» به تاریخ سی‌ام آذر رسیده است، چون «اورمزد ماه دی» می‌شود اول دی و شبِ اول دی در اصطلاح فارسی ۳۰ آذر می‌شود. چنان‌که هنوز هم ما به پنجشنبه شب می‌گوییم «شبِ جمعه».
این شاهنامه‌پژوه و تاریخ‌نگار بزرگ ایرانی سپس به ۸۰۰ بیت بعد یعنی اول بهمن همان سال رفته که فردوسی دوباره به شست و سه ساله شدن خود اشاره کرده است و در نهایت با تقسیم ۸۰۰ بیت بر ۳۰ روز سال، به این نتیجه رسیده که فردوسی در هر روز به طور متوسط ۲۷ بیت سروده است.
او این‌طور نتیجه گرفته است: «چون بیت «که شد سال گوینده بر شصت و سه» ۱۵ دسامبر ۱۰۰۲ میلادی خبر از رسیدن تاریخ زادروز شصتوسه سالگی فردوسی دارد و ۷۷ سطر پس از بیت «شب اورمزد آمد و ماه دی» سروده شده است، اگر بین آن دو سه روز فاصله اندازیم به خطا نرفته‌ایم و تاریخ رسیدن جشن شصت و سومین زادروز فردوسی را هم در جمعه ۱۸ (۳ + ۱۵) دسامبر ۱۰۰۲ میلادی برابر با سوم دی ۳۰۸ یزدگردی به‌دست آورده‌ایم.»
حالا باید توجه داشت که فردوسی اگر چه گاهی سال هجری قمری به کار می‌برده، در عمل فقط به ماه و روز بر اساس گاه‌شمار یزدگردی کار داشته است.
در گاه‌شمار یزدگردی هر ماه سی روز است و پنج روز آخر سال «پنجه» نام داشته است. با این حساب و کتاب هر چهارسال یک روز (۶ *۴ = ۲۴ ساعت) از سال حقیقی خورشیدی جلو می‌افتاده است. یعنی آنچه فردوسی به هنگام سرودن «که شد سال گوینده بر شصت و سه» در سوم دی ۳۷۱ یزدگردی (۱۸ دسامبر ۱۰۰۲ میلادی) سروده در واقع شانزده روز از شصت و دو سال خورشیدی کامل کمتر بوده است.
یعنی سوم دی سال ۳۰۸ یزدگردی (=۶۳ ـ ۳۷۱) برابر بوده است با جمعه سوم ژانویه ۹۴۰ (= ۱۶ + ۱۸ دسامبر ۹۳۹) میلادی، که حاصل افزایش شانزده روز بر ۱۸ دسامبر سال ۹۳۹ است.
به باور دکتر علیرضا شاپور شهبازی این تاریخ دقیق و حقیقی تولد فردوسی است. حال اگر سوم ژانویه سال ۹۴۰ میلادی را به تاریخ خورشیدی برگردانیم به روز ۱۳ دی ۳۱۸ هجری خورشیدی می‌رسیم.
اگر آنچه عموم پژوهشگران بر آن اتفاق نظر دارند یعنی تولد ۳۲۹ قمری و وفات ۴۱۱ هجری قمری را معیار بگیریم، فردوسی ۸۲ سال عمر کرده است، اما در میان تمامی سال‌های تولدش، شصت و سه سالگی برای او از همه سال‌ها مهم‌تر بوده است.
ممکن است این سؤال در ذهنتان به وجود آمده باشد که چرا شصت‌و‌سه‌ساله شدن تا این حد برای فردوسی حائز اهمیت بوده که از آن با بزرگی و شادمانی یاد کرده است.
در پاسخ باید گفت: عمر با برکت پیامبر گرامی اسلام (ص) ۶۳ سال بود و از این رو شصت‌و‌سه‌ساله شدن در جامعه اسلامی آن زمان اهمیت ویژه‌ای داشت.
اکنون نیز در کشور‌های ترکمنستان، تاجیکستان و ازبکستان افراد تولد شصت‌و‌سه‌سالگی را به طور ویژه جشن می‌گیرند و از آن به عنوان «پیامبرسالگی» یاد می‌کنند که این آیین اکنون در ایران فراموش شده است.