سمیرا شاهیان- در جاده‌ای هستیم که دو طرفمان حریم خطوط لوله گاز است. از زیر پایمان هم شاه لوله‌های گاز عبور می‌کند که فشارش معمولا بالغ بر ۴۰۰۰ برابرِ فشار گازی است که به خانه هایمان می‌رسد! به محل یکی از ایستگاه‌های تقلیل فشار گاز رسیده ایم؛ جایی دورتر از آخرین میدان پنجتن. به این جاده اختصاصی که زیرش شاه لوله‌های گاز قرار گرفته اند، «راه دسترسی عملیاتی» می‌گویند.
اینجا جاده اختصاصی گاز است؛ جایی که شاه لوله‌های قطور، گاز را از مبادی تولید به ورودی‌های شهر منتقل می‌کنند و تحویل شرکت گازرسانی استانی می‌دهند. قرار است به محدوده‌هایی مشابه اینجا برویم. محل‌هایی که خانه‌های مسکونی و مزارع کشاورزی خُرد روی خطری قرار گرفته اند که حتی توصیف آن در صورت وقوع، بسیار دردناک خواهد بود.
در ابتدای یک مسیر پیچیده
مقصد نخست، بعد از پایان محدوده خدماتی شهرداری منطقه ۴ است. خودرو شاسی بلندی که سوار بر آن هستیم در جاده‌ای می‌راند که برای روز حادثه، طراحی و ساخته شده است. اگر گاز محصور شده در لوله‌های زیرزمینی، به هر دلیل در طول مسیر، اُفت فشار پیدا کند یا خطوط گاز در اثر استهلاک، به مرور زمان نیازمند تعمیر شوند، جاده اختصاصی و حریمی که برای آن تعیین کرده اند، امکان بررسی را به وجود می‌آورد.
می‌گویند که گاز، خاموش نمی‌شود، آن قدر می‌سوزد تا تمام شود. امدادرسانی در این طور اتفاق‌ها نیز پس از پایان همه چیز، شروع می‌شود؛ یعنی ماده‌ای به اسم خاموش کننده گاز در این سطح و حجم وجود ندارد و راهی جز سوختن نیست.
ما در موقعیت مکانیِ تأسیسات گازِ ایستگاه شیر بین راهی ایستاده ایم. زمین بزرگی که در حاشیه جاده اختصاصی گاز با فنس محصور شده، شیر‌های خودکار گاز را در خود جای داده است. کاربرد اینجا برای زمان‌هایی است که اگر اتفاقی بیفتد از حوادث بعدی برای کل خط انتقال جلوگیری شود و شیر‌های خودکارِ بین راهی این کار را انجام می‌دهند، به جای آنکه مهندسان منطقه ۴ عملیات انتقال گاز مجبور شوند حجم زیادی از گاز را خالی کنند.
عملکرد شیر‌های بین راهی ازطریق روغن است؛ به این ترتیب که وقتی گاز در خطوط اُفت فشار پیدا می‌کند، سطح روغن پایین می‌آید و خودکار شیر را می‌بندد. پس از آن، کارشناسان به محل تأسیسات اعزام می‌شوند و با بررسی شواهد، علت را می‌یابند و درصدد رفع آن برمی آیند.
حال اگر برای چنین مراجعاتی بخواهند به خطوط گاز دسترسی داشته باشند یا تعمیراتی در زیرزمین انجام بدهند، باید اختصاصی بودن این جاده و جاده‌های مشابه و حرایم آ ن‌ها که با توجه به عمق و قطر لوله‌ها و فشار گاز تعیین می‌شود، رعایت شود. اما در همین محدوده، تاج جاده که در واقع محل تلاقی جاده با حریم آن است، فرو ریخته و با تجمع نخاله‌های ساختمانی یا زباله ها، کار برای زمانی که شاه لوله‌های گاز نیاز به اقدام مناسب و فوری دارد، به مشکل خورده است.
متأسفانه افراد سودجو و بی اطلاع، بدون توجه به بلوکه‌هایی که اطلاعات لازم روی آن‌ها حک شده است، این حریم‌ها را راه‌هایی بی مصرف و دورافتاده تصور کرده و دورریز‌های مختلفی اینجا رها کرده اند. همین طور که چندقدمی پیش می‌رویم، دورریختنی‌های مختلف را بیشتر می‌بینیم؛ از بقایای یک کارگاه کفاشی تا پسماند‌های عفونی.
جاده اختصاصی گاز، مملو از زباله‌های عفونی
به جایی رسیده ایم که انباشتی از زباله‌های عفونی است و ما شاهد تخلیه و تجمع سوزن‌های عفونی و پسماند‌های تزریقاتی روی تاج جاده اختصاصی گاز و حریم لوله‌های زیرزمینی با اهمیت زیاد هستیم. سودجویی و بی اطلاعی برخی شهروندان انگار پایانی ندارد؛ این‌ها کسانی هستند که ابتدا خودشان را از خواندن نوشته‌های روی بلوکه‌های مربوط به منطقه ۴ عملیات انتقال گاز معاف کرده اند، سپس چرخ خودروهایشان را در این جاده‌های ممنوعه انداخته اند و در نهایتِ بی مبالاتی، پسماند‌های عفونی را در این منطقه رها کرده اند.
این درحالی است که هر ۵۰۰ متر در این جاده‌ها با بلوکه‌ها و مارکر‌های بتنی حاوی اطلاعات دقیق و ضروری، علامت گذاری شده، اما برخی افراد سودجو که بار غیرمتعارف یا خلاف دارند، برای باز شدن راهی که از آن سوءاستفاده شده است، بی توجه به این علامت ها، به راهشان ادامه می‌دهند و اصلا به این موضوع نمی‌اندیشند که اقدامات عملیات گاز اورژانسی است و راه، اختصاصی خریداری شده است و نباید مسدود شود.
یک کارشناس از میانه مسیر به ما ملحق می‌شود. او یادآوری می‌کند که مرد کشاورزی که زمین زراعی اش روی چنین خطوطی در سبزوار واقع شده بود، پس از شخم زدن زمین و برخورد با لوله‌ها دچار حادثه سختی شد.
کلمه «ریسک» در چنین موقعیت‌هایی کاربرد واضحی دارد و انفجار احتمالی قطعا بسیار مهیب خواهد بود. با این اوصاف باید سراغ کسانی که در این محدوده‌ها زندگی یا کشاورزی و تردد می‌کنند، برویم و حرف‌های آن‌ها را هم بشنویم.
بازی روی مسیر خطر!
به انتهای طبرسی سوم رسیده ایم. فقط ۵ متر آن طرف‌تر از جاده اختصاصی گاز، ویلاسازی شده است! برای آنکه اهمیت این هم جواری معلوم شود باید این طور بیان کنیم که انگار جلو ویلا‌های مذکور، بمب کاشته اند! از قضا طبق گفته کارشناس همراه ما، تمام این ساخت و سازها شبانه و غیرمجاز صورت گرفته است.
یکی از کارگر‌های مشغول به کار می‌گوید: صاحبان این ویلا‌ها شبانه، ۳۰، ۲۰ نفر بنّا و کارگر سر زمین هایشان می‌آورند و سریع مصالح را تخلیه و شروع به ساخت می‌کنند. صبح که وارد منطقه می‌شوید، می‌بینید همه زمین‌های مسطح، دیوار کشی شده اند. با این روش، نیرو‌های پایش انتقال گاز را هم دور می‌زنند و با ساختن دیوار، عملا راه مقابله را می‌بندند.
در زمانی که دیوار‌ها ساخته شده باشد، منطقه ۴ عملیات انتقال گاز مجوز قانونی برای تخریب ندارد و باید ابتدا از مالکان شکایت شود و پرونده روال قضایی اش را طی کند.
به جز ویلا‌ها که روی حریم مرگ قرار دارد، خانه‌های مسکونی در محدوده‌های دیگر نیز در بازی مرگ آور دیگری حضور دارند. وقتی کودکان چهار پنج ساله را در حریم لوله‌های اصلی انتقال گاز می‌بینیم، پشتمان می‌لرزد. در حاشیه شهر مشهد از نقطه‌ای به نقطه دیگر می‌رویم و به جایی می‌رسیم که کودکان در غفلت از محرومیت هایشان و در کمال شادمانی، روی تاج جاده، بالا و پایین می‌پرند و بازی می‌کنند.
تماشای این صحنه، عین درآغوش گرفتن اندوه است در زمان وقوع حادثه. مردم این نواحی، بضاعتشان اجازه نمی‌دهد از این مکان جابه جا شوند. برخی هایشان با علم به هم جوار بودن با لوله‌های اصلی گاز و برخی هایشان در بی خبری از این موضوع، در چنین محدوده‌هایی زندگی می‌کنند.
از بولوار عبور می‌کنیم؛ جایی که زیر آن، لوله‌های انتقال گاز قرار دارند، اما کارشناسی که همراه ماست، می‌گوید: خطوط زیرزمینی را در این قسمت از خیابان‌ها ایمن کرده اند تا آسیبی به این خطوط نرسد.
ادامه زیست روی احتمالِ اتفاق
بولوار رسالت را طی می‌کنیم؛ معضل رعایت نکردن حریم خطوط لوله گاز از اینجا بیشتر می‌شود. یک کارگاه بلوکه زنی دقیقا در حاشیه جاده و روی حریم، مشغول فعالیت است. تماشای خانه‌هایی که آجر روی آجرشان می‌گذارند و بی توجه، دیوارهایشان را بالا می‌برند، این سؤال را در ذهن ایجاد می‌کند که برای این ساخت و سازها، آیا مجوز هم می‌گیرند؟
صدیقه جعفری که ساکن این محدوده است، در پاسخ به این سؤال که «می دانید در حریم لوله‌های انتقال گاز به مشهد، ساکن هستید؟» می‌گوید: از خطرش خبر نداریم. مستأجریم.
وی ادامه می‌دهد: یک سال و ۵ ماه است که در اینجا ساکن هستیم و هیچ اطلاعی از حدود حریم لوله‌های گاز نداریم. حالا هم که متوجه شده ایم، تغییری در محل زندگی مان نمی‌دهیم.
این شهروند می‌افزاید: چند همسایه آن طرف‌تر از ما حتی گاز هم ندارند؛ به آن‌ها گفته اند لوله کشی خطر دارد و خانه شان نزدیک شاه لوله‌های گاز است.
او با ناراحتی از اتفاقی که برای یکی از همسایگانش افتاده است، بیان می‌کند: همین دو هفته پیش، بخاری نفتی یکی از همسایه‌ها باعث آتش سوزی در خانه اش شد. خیلی از خانه‌های اینجا گاز ندارند.
خانم دیگری هم می‌گوید: خانه مان گاز ندارد. لوله کشی گاز انجام شده است، اما هنوز برای نصب کنتور مجوز نگرفته ایم.
می‌پرسیم از خطر نزدیکی محل سکونتش با لوله‌های گاز خبر دارد یا نه و پاسخ می‌دهد: نه؛ قبلا می‌گفتند خانه هایتان در حریم بوده، اما الان از آن محدوده خارج شده است و خطری ندارد!
زن با نگرانی می‌پرسد: مگر زندگی در اینجا خطر دارد؟ بعد بدون آنکه منتظر بماند تا پاسخی دریافت کند، می‌گوید: پسرم گفته خانه را می‌فروشیم و از اینجا به خیابان ده متری می‌رویم. تازه، فقط ما که نیستیم؛ این همه خانه مسکونی اینجاست.
او به محل حفاظت شده تأسیسات گاز اشاره و بیان می‌کند: قبل و بعد از نرده‌های حریم، خانواده ساکن است. اینجا دهرود است و خارج از شهر محسوب می‌شود. ما هم زندگی اعیانی نداریم و در هر حال مجبوریم همینجا بمانیم و با همین وضعیت سر کنیم.
گازکشی در نزدیکی شاه لوله‌ها!
نگاهی گذرا به قوانین تعیین حریم خطوط گاز می‌اندازیم؛ این قوانین بستگی به کلاس خطوط دارد که تابعی از قطر، عمق و ضخامت لوله هاست و به ۳ کلاس A، B، C تقسیم می‌شود.
محرومیت بعضی از مناطق و خطر زیست در جوار لوله‌های انتقال گاز، گاهی مسئولان را به تغییر بعضی قوانین مجبور می‌کند؛ از جمله اینکه وقتی مردم کم کم شروع به ساخت و ساز کردند و مجوز گرفتند، مجبور شدند کلاس لوله‌ها را از مثلا A به B تغییر دهند، اما این اقدام، هزینه‌های فراوان به دنبال دارد. بر اساس جست وجویی در اینترنت، در سال ۸۹، به ازای تغییر کلاس در هر کیلومتر خطوط لوله، بالغ بر ۱۰ میلیارد تومان هزینه شده است.
همان کارشناس همراهمان از چنین تغییرات زیرزمینی وسیعی، یک مثال می‌آورد؛ اعضای شورای یکی از روستا‌های استان، پس از تحقیق و مشخص شدن آزادسازی مساحت زیادی از اراضی شان، حاضر به مشارکت شدند و هزینه‌های تغییر کلاس لوله‌های گاز را پرداختند و زمین هایشان را پس گرفتند.
دقیقا روبه روی زمینِ محصور شده تأسیسات انتقال گاز ایستاده ایم. در اینجا لوله بلودان گاز دیده می‌شود که یک بار در حادثه‌ای با فشار گاز، پرتاب شده و روی سقف یکی از خانه‌های اطراف افتاده و باعث بروز مشکل شده بود. کارکرد لوله بلودان، زمانی است که می‌خواهند تأسیسات یا خطوط را تعمیر کنند و با کمک آن گاز را خارج می‌کنند.
اما حالا که از مقابل این خانه‌ها در جوار محل حادثه عبور می‌کنیم، می‌بینیم برایشان انشعاب گاز کشیده اند، در حالی که همه خانه‌ها در حریم هستند. این خانه‌ها لوله کشی آب دارند، ولی آب آشامیدنی ندارند. یکی از اهالی که حدود ۱۵ سال در این منطقه زندگی می‌کند، می‌گوید: در این منطقه آب داریم، ولی گاز و برق نداریم. البته کسی هم دنبالش نرفته است.
در ادامه به روستای زیرکن رسیده ایم. جایی که بچه‌ها دقیقا روی تاج خطوط لوله‌ها مشغول بازی هستند، اما دیگر قرار نیست به مسیر ادامه بدهیم و بیش از این، بچه‌ها را در هاله‌ای از بیم و امید زیر نگاه هایمان بگیریم.
همه مشکلات ساختوساز در حریم خطوط فشار قوی گاز
شرکت انتقال گاز ایران، یکی از شرکت‌های اصلی زیرمجموعه شرکت ملی گاز، با ۱۰ منطقه عملیاتی، عهده‌دار انتقال گاز طبیعی به‌صورت ایمن و پایدار به سراسر کشور است.
همه خطوط انتقال گاز سراسری و انشعابات این خطوط که گاز را از پالایشگاه‌های گازی سراسر کشور دریافت می‌کنند و در ورودی شهر‌ها به شرکت‌های گاز استانی تحویل می‌دهند، به‌همراه ایستگاه‌های تقویت فشار، مهم‌ترین تأسیسات این شرکت به شمار می‌روند.
یکی از مناطق ده‌گانه شرکت انتقال گاز، منطقه ۴ عملیات انتقال گاز است که ستاد آن در مشهد قرار دارد و با مدیریت محمد کامل و دارا بودن بیش از ۵۵۰۰ کیلومتر خط لوله، در گستره استان‌های خراسان‌شمالی، جنوبی، رضوی و بخش عمده‌ای از استان سمنان مشغول خدمت‌رسانی به هم‌وطنان است.
کامل، با اشاره‌به اهمیت رعایت حریم خطوط لوله فشار قوی گاز، حریم این خطوط را شامل ۲ حریم اختصاصی و ایمنی می‌داند و تأکید می‌کند: سخت‌گیری برای ساختوساز در حریم ۲۵۰ متری خطوط انتقال گاز با هدف حفظ جان و سلامت مردم، همچنین صیانت از تأسیسات و خطوط انتقال گاز انجام می‌شود.
۴۰۰۰ برابر بیشتر از فشار گاز منازل
وی با بیان اینکه فشار گاز داخل خط لوله انتقال گاز (با قطر‌های بالا) حدود ۴۰۰۰ برابر بیشتر از فشار گاز داخل منازل است، تصریح می‌کند: حریم اختصاصی شامل عرصه مجاور طرفین هر خط لوله است که برای انجام عملیات بهره‌برداری و مراقبت و طبق ضوابط فنی شرکت‌های تابعه وزارت نفت تعیین می‌شود.
عرض آن نیز از هر طرف خطوط لوله از ۲۸متر تجاوز نخواهد کرد. کامل می‌گوید: نیاز‌های تعمیراتی و بهره‌برداری از خطوط انتقال گاز از‌جمله موارد مهم در موضوع حریم خطوط لوله است؛ از‌این‌رو مسیر‌های دسترسی برای انجام عملیات تعمیرات، ضرورتی است که هنگام احداث خطوط، باید به آن‌ها توجه ویژه‌ای شود.
وی همچنین کاهش خطرات ناشی از انفجار یا آتش‌سوزی‌های احتمالی خطوط لوله را دیگر دلایل وضع قانون حریم بیان و تأکید می‌کند: افزایش ضریب ایمنی ساکنان اطراف خطوط لوله و به‌حداقل‌رساندن خطر‌های ناشی از موارد یاد‌شده شامل آتش‌سوزی و انفجار، دیگر جنبه قانون حریم است.
مشکلات یک قانون قدیمی
مدیر منطقه ۴ عملیات انتقال گاز با اشاره به «قانون منع احداث بنا در طرفین خطوط انتقال گاز» بیان می‌کند: در حال حاضر مهم‌ترین متن قانونی که از رعایت حریم ایمنی خطوط انتقال گاز حمایت می‌کند، قانون مصوب سال۱۳۵۰ است؛ این قانون حدود ۴۸ سال پیش و در شرایط آن زمان به تصویب رسید و با‌توجه‌به افزایش رو‌به‌رشد پروژه‌های خطوط انتقال گاز، پاسخ‌گوی تمام نیاز‌های روز نیست.
کامل با اشاره‌به مکاتبات صورت‌گرفته با استانداری، فرمانداری، راه‌وشهرسازی، آب منطقه‌ای، برق منطقه‌ای و مخابرات در استان‌های زیرمجموعه این منطقه، یادآور می‌شود: این مکاتبات در‌راستای تعامل، همکاری، اخذ استعلام و هماهنگی با ارگان‌های ذی‌صلاح صورت می‌گیرد و برای هر نوع ساختوساز در حوزه خطوط لوله انتقال گاز طبیعی فشار قوی باید از این مجموعه استعلام دریافت شود.
به گفته وی، تخلیه نخاله‌های ساختمانی و پسماند‌های صنعتی در مسیر خطوط لوله انتقال گاز، توسعه محدوده روستا‌ها و شهر‌ها بدون توجه به حریم خطوط لوله انتقال فشار قوی گاز و صدور پروانه ساخت از‌سوی شهرداری‌ها و سایر ارگان‌های ذی‌ربط و انفجار معادن در حریم خطوط لوله گاز، از‌جمله مشکلات حریم به شمار می‌آید.
وی با بیان اینکه بیشتر تجاوزات به حریم ایمنی خطوط انتقال گاز در مناطق کشاورزی و مسکونی حاشیه شهر‌ها قرار دارد، می‌گوید: رعایت‌نکردن حریم ایمنی سبب به‌خطر‌افتادن امنیت جانی و سلامتی شهروندان می‌شود و به همین دلیل در این زمینه از شرکت ملی گاز ایران انتظار اغماض نداریم.
مدیر منطقه ۴ عملیات انتقال گاز درباره اقدامات صورت‌گرفته برای حراست از حریم خطوط انتقال فشار قوی گاز در سطح بیش‌از ۵۶۰۰ کیلومتر خط لوله تحت‌پوشش منطقه ۴ شرکت انتقال گاز کشور تصریح می‌کند: بر‌اساس برنامه‌ریزی، به‌صورت دوره‌ای، بازدید‌هایی از خطوط لوله گاز توسط واحد کنترل حریم انجام می‌شود و با هرگونه تجاوز به خطوط انتقال گاز همچون ساختوساز غیرمجاز، تردد و خاک‌برداری در حریم مربوطه، با همکاری مجاری قانونی، برخورد لازم صورت می‌گیرد.
وی هرگونه عملیات ساختوساز یا عملیات‌های روگذر یا زیر‌گذر اختصاصی و عمومی خطوط لوله انتقال گاز را منوط‌به دریافت مجوز‌های لازم می‌داند و بیان می‌کند: فعالیت بدون مجوز، تجاوز به حریم شناخته می‌شود و قابلیت پیگرد قانونی دارد.
کامل، بر لزوم استفاده از فناوری‌های روز دنیا و مکانیزه‌شدن دریافت استعلام‌های حریم خطوط لوله در سایت منطقه ۴ عملیات انتقال گاز تأکید می‌کند و می‌گوید: با توجه به وسعت و پراکندگی مسیر خطوط لوله انتقال گاز در این منطقه و بعد مسافت، شهروندان می‌توانند بدون مراجعه به منطقه و تنها ازطریق سایت
www.district۴.nigtc.ir/fa-IR بخش مربوطه را تکمیل و نقشه‌های لازم را ارسال کنند؛ پس از دریافت و درج در سیستم اتوماسیون اداری، مراحل پاسخ‌گویی به آن صورت می‌گیرد و پاسخ استعلام به نمابر و پست الکترونیکی قید‌شده در مشخصات فرد متقاضی ارسال می‌شود.