الهام مهدیزاده | شهرآرانیوز؛ نمود عینی مشوق‌های کم رمق را می‌توان در پس آمار ثبت شده برای تولدها دید. آنجا که آمار تولدها در کشور پارسال نسبت به یازده سال گذشته با کاهش چشم گیری روبه رو شد و این سال را در فهرست سالی کم موالید قرار داد. هرچند هنوز آمار‌های تولد در بهمن و اسفند در حال بررسی و جمع آوری است، اما در بررسی میزان موالید سال۱۴۰۱ با سال‌های گذشته می‌توان به این نکته رسید که میزان تولد‌های ۱۰ماه سال ۱۴۰۱ (فروردین تا پایان دی ۱۴۰۱) در مقایسه با مدت مشابه سال۱۴۰۰ در حدود ۴.۷درصد کاهش داشته است.
آمار‌های ۱۰ماهه سازمان ثبت احوال کشور از تولد ۸۹۳هزارو۷۸۶ نفر تا پایان دی۱۴۰۱ خبر می‌دهد که در مقایسه با تولد ۹۳۷هزارو۷۴۹نفر در ۱۰ماهه مشابه پارسال، کاهش ۴۴هزار نفری را نشان می‌دهد. این شیب تند کاهش موالید برای ۱۴۰۱ و ثبت نام این سال به عنوان رکورددار کاهش تولدها درحالی است که ابتدای سال۱۴۰۰ مسئولان در پی جوان سازی جمعیت با اجرای قانون مصوب شده این حوزه هستند. در این راستا دستگاه‌های اجرایی نیز ملزم شدند که بند‌های این قانون را با عنوان مشوق‌های فرزندآوری وارد گود اجرا کنند. اما این مشوق‌ها و فرایند لاک پشتی اجرای آن با شیب تند کاهش جمعیت و نرخ تولد هم خوانی ندارد.
صالح قاسمی پژوهشگر تحولات جمعیت ایران و جهان و دبیر مرکز مطالعات راهبردی جمعیت کشور است. او ازجمله افرادی است که بار‌ها درباره کاهش نرخ تولد در کشور هشدار داده است. قاسمی اکنون واژه‌های هشداری خود را کنار گذاشته و به ذکر رکورد بدترین‌ها روی آورده است. او در تحلیلی از روند کاهش نرخ موالید گفته است که اگر روند کاهش موالید در ایران همچنان ادامه یابد، شاخص‌های جمعیت شناسی کشور حتما رکورد‌های بدتری را ثبت خواهد کرد. به گفته قاسمی اکنون نرخ رشد جمعیت در کشور ۰.۷ درصد است که یک رکورد حداقلی در طول تاریخ ایران است.
این پژوهشگر تحولات جمعیت ایران و جهان این برآورد را نیز داشته است که در سال۱۴۱۵ به نرخ رشد صفردرصد خواهیم رسید. قاسمی چندوچون اجرای قانونی جوانی جمعیت را نیز به بوته نقد می‌کشد و در این باره می‌گوید: «بند‌های خیلی مهمی در این قانون وجود دارد که باید اجرایی شود، اما متأسفانه هنوز اجرا نشده است.» او می‌گوید: «حداکثر ۲۵درصد قانون جوانی جمعیت در سال اول یعنی سال۱۴۰۱ اجرایی شده است. البته این را هم بگویم که اگر صددرصد این قانون اجرا شود، باز باید نگرش جامعه درباره فرزندآوری تغییر کند، وگرنه اتفاق بزرگ و مثبتی رخ نخواهد داد.»
آماری که از تولدها در استان خراسان رضوی در پورتال اداره کل ثبت احوال استان آمده، مربوط به ۹ ماه ابتدای سال است و هنوز پس از گذشت حدود یک ماه از سال ۱۴۰۲ از آمار تولدها در دوازده ماه پارسال خبری نیست. این سال اولی نیست که آمار تولدها دیرتر روی سایت قرار می‌گیرد. یکی از دلایلی که ثبت احوالی‌ها پیش‌تر برای این تأخیر اشاره کرده اند به جمع آوری و تحلیل آماری مرتبط است.
حال اگر به همان آمار ۹ ماه استناد کنیم، تعداد ولادت‌های ثبت شده در ۹ ماه ابتدایی سال ۱۴۰۱ در استان خراسان رضوی برابر با ۷۶ هزارو ۸۰۱ واقعه است. از این تعداد ولادت ثبت شده، ۵۹ هزارو ۷۴۹ تولد در نقاط شهری و ۱۷ هزارو ۵۲ تولد در نقاط روستایی استان ثبت شد. با توجه به سیاست کشور برای جوانی جمعیت و اجرای سیاست‌های تشویقی، این پرسش مطرح است که درباره این آمار ثبت شده تولدها، خانواده‌ها چه میزان از مشوق‌های فرزندآوری بهره برده اند؟
صریح‌تر بپرسیم؛ شما چقدر از مشوق‌های فرزندآوری اطلاع دارید؟ آیا می‌دانید که قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت چند بند دارد؟
۲۸نفر از شهروندان مشهدی به این پرسش‌ها پاسخ دادند. از این جمع، چهار نفر (سه خانم و یک آقا) مجرد بودند. از ۲۴فرد متأهل نیز ۱۰ نفر فرزند نداشتند. از جمع کل پاسخ دهندگان (۲۸ نفر) سیزده نفر درباره مشوق‌های فرزندآوری ابراز بی اطلاعی کردند. در میان این افراد بی خبر، شش نفر با وجود بی اطلاعی، از اساس این قانون را زیرسؤال بردند.
به دیدگاه آنان فرزندآوری یک مسئله خصوصی است و با تشویق یا ممانعت نمی‌توان در این باره اعمال نظر کرد. اما پانزده پاسخ دهنده دیگر که پاسخشان برای آگاهی از مشوق‌های فرزندآوری مثبت بود نیز تاحدودی از این مشوق‌ها اطلاع داشتند. بیشتر آنان به طرح فروش خودرو و قرعه کشی برای مادران دارای دو فرزند به عنوان مشوق دولت برای فرزندآوری اشاره کردند. تعدادی نیز وام درنظرگرفته شده برای نوزادان را به عنوان مشوق برشمردند. به عبارت دیگر، مجموع مشوق‌های زوج‌های پاسخ دهنده به همین دو مورد خلاصه شد.
این درحالی است که قانون حمایت و جوانی جمعیت در ۶۴صفحه با بند‌های بسیارحمایتی اعم از لحاظ کردن دورکاری برای مادران باردار، اختیاری شدن نوبت شب کاری برای مادران باردار و دارای فرزندشیرخوار، تأکید بر امنیت شغلی و جلوگیری از تعدیل مادران باردار و دارای شیرخوار و نیز پدران دارای سه فرزند، افزایش عائله مندی براساس تعداد فرزند، افزایش دوسال سابقه بیمه مادران خانه دار با تولد فرزند چهارم به بعد، تأکید بر استفاده از خانه‌های سازمانی با اولویت خانواده‌های دارای فرزند و... تصویب شده است. نکته‌ای که در میان زوج‌های پاسخگو وجود دارد، فرایند سخت دسترسی به همین دو مشوقی بود که آنان در جریان بودند. همین فرایند‌های دست وپاگیر سبب طرح گلایه‌های زوج‌ها از نرسیدن به این مشوق‌ها بود.
از جمع پاسخگو، سه مادر دارای دو فرزند بودند که به گفته خودشان در همه دوره‌های اعلامی طرح‌های جوانی جمعیت فروش خودرو شرکت کرده بودند، اما نامشان در جمع نامهای برنده شده خودرو قرار نگرفته است. سمیرا یکی از این بانوان است. او می‌گوید: «سال پیش و در همه دوره‌های قبلی خودرو شرکت کردم، اما خودرویی برنده نشدم. اگر واقعا قرار بود درصدی از خودرو‌ها به مادران دارای دو فرزند داده شود، دست کم پس از هفت هشت بار نام نویسی باید نامم جزو برنده‌ها قرار می‌گرفت.»
سمیرا به فرایند جدید ثبت نام خودرو نیز گلایه دارد: «اگر قرار است دادن خودرو به عنوان تشویق برای جمعیت باشد، باید به مادران دارای دو فرزند و بیشتر خودرو به صورت اقساط داده شود تا دست کم عنوان تشویق بگیرند، وگرنه در این نوع واگذاری‌ها بین مادری که چند فرزند دارد، با فردی که می‌خواهد خودرو ثبت نام کند، جز یک نام «طرح جوانی جمعیت» چه فرقی وجود دارد؟ البته این را هم اضافه کنم که در مرحله جدید ثبت نام خودرو در طرح مادران اعلام کردند که باید مبلغی را در بانک بلوکه کنید تا امکان ثبت نام برایتان مهیا شود. چون خاطره خوشی از ثبت نامهای قبل نداشتیم، عطای ثبت نام را به لقایش بخشیدیم.»
امیر دارای سه فرزند و مستأجر است. فرزند سومش تیرماه۱۴۰۰ به دنیا آمده است. این شهروند مشهدی نیز اطلاعاتش برای مشوق‌های فرزندآوری به همان دو بند خودرو و وام خلاصه شده است. می‌گوید: «فرزند سوممان ناخواسته بود. پیداکردن خانه‌ای که هم توان پرداخت اجاره اش را داشته باشیم و هم با داشتن سه بچه مناسب باشد، سخت است. فرزندان اولمان دوقلو هستند و هشت سال دارند. بعد تولدشان به دلیل همین سخت پیداکردن خانه، دیگر فرزندی نمی‌خواستیم، اما خداوند فرزند دیگری به ما داد. دی ماه پارسال که برای رهن خانه پول کم داشتیم، اتفاقی متوجه وام فرزندآوری شدیم و برای گرفتن وام اقدام کردیم.»
یکی از مشوق‌های درنظرگرفته شده برای فرزندآوری موضوع وام‌ها و تسهیلات قرض الحسنه با سود کم است. بانک مرکزی به تازگی و در قالب بخش نامهای دستورالعمل تسهیلات قرض الحسنه فرزندآوری مطابق با قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت در بودجه سال۱۴۰۲ را به شبکه بانکی ابلاغ کرد.
بر این اساس برای فرزندانی که از سال۱۴۰۰ به بعد به دنیا آمده اند، تسهیلات قرض الحسنه فرزندآوری به شرح زیر پرداخت می‌شود: به ازای فرزند اول ۳۰ میلیون تومان، فرزند دوم ۶۰ میلیون تومان، فرزند سوم ۹۰ میلیون تومان، فرزند چهارم ۱۲۰ میلیون تومان و فرزند پنجم ۱۵۰ میلیون تومان در نظرگرفته شده است. وام‌های قرض الحسنه ازجمله وام‌های با سود کم و معادل ۴ درصد است. سود کم این وام می‌تواند یک نقطه قوت برای تشویق باشد. البته اگر بانک‌ها همراهی لازم را داشته باشند. یکی از چالش‌های مردم برای دریافت همین وام ها، رغبت کم بانک‌ها در پرداخت این نوع وام هاست.
بخشی از گلایه‌های بلندبالای خانواده‌ها از مشوق‌های فرزندآوری مربوط به همین هفت خان بانک‌ها برای گرفتن این وام است. محمدرضا یکی دیگر از شهروندان مشهدی است که دل پری از این مشوق‌های کاغذی دارد. او یک سالی از تولد فرزند دومش گذشته، اما با وجود پیگیری‌های بسیار، هنوز چیزی با عنوان مشوق‌های فرزندآوری کام او و خانواده چهارنفره اش را شیرین نکرده است.
می‌گوید: «پس از تولد فرزند دومم برای ثبت نام خودرو در طرح «جوانی جمعیت ویژه مادران» اقدام کردیم. این طور بگویم که در همه دوره‌های اعلامی فروش خودرو و طرح جوانی جمعیت ویژه مادران ثبت نام کردیم، اما هر بار که نتایج قرعه کشی اعلام می‌شد، با این پیام روبه رو بودیم که «متأسفانه شما در این قرعه کشی برنده نشده اید». تقریبا ۹ مرحله و به صورت مستمر ثبت نام کردیم، اما هربار سرکار بودیم. نمی‌دانم پارسال کسی در این چندمرحله فروش خودرو نامش در طرح جوانی جمعیت ویژه مادران درآمد یا همگی سرکاریم!»
محمدرضا به درخواست وام فرزند دوم صندوق هنر نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: «صندوق هنر برای هنرمندان طرح ویژه‌ای دارد. این صندوق به ازای ازدواج یا تولد فرزند، ۳۰ میلیون تومان وام با سود ۴ درصد در بازه زمانی ۲۴ ماه دارد. با تولد فرزند دومم برای وام ۳۰ میلیونی اقدام کردم. درنهایت به یکی از شعب بانک آینده در بولوار طبرسی معرفی شدم.
اوایل اسفند برای انجام امور بانکی و دریافت وام به بانک مراجعه کردم. اول بهانه آوردند و گفتند باید از چند بانک استعلام بگیرند که مشخص شود آیا دیگربانک‌ها وام می‌دهند یا نه! با مثبت بودن استعلام دیگربانک‌ها در پرداخت وام، این گونه بهانه آوردند که اعتبار نداریم و اقدامات شما برای دریافت وام به سال آینده موکول می‌شود.
با پذیرش همه این بهانه جویی‌ها برای پرداخت وام، کارمند شعبه فرمی برای تشکیل پرونده داد. داخل فرم نوشته شده بود که برای دریافت وام دو ضامن کارمند رسمی یا کاسب با جواز کسب با گردش حساب مثبت و دسته چک الزامی است. درباره ضامن کارمند تأکیدشان این بود که حتما رسمی باشد. کارمند قرارداد موقت حتی با نامه کسر از حقوق پذیرفته نمی‌شود. چون ضامن با این شرایط سخت نداشتم، همان جا به معاون بانک گفتم به علت شرایط سختی که پیش روی ما گذاشتید، انصراف می‌دهم. آن‌ها هم که انگار از خدا می‌خواستند، شماره ملی را سریع زدند و گفتند انصراف شما ثبت شد، به سلامت.»
زهره دی ماه دارای دو فرزند دوقلو شده است. مشکل او برای وام، ذکر عنوان فرزند اول یا دوم است. می‌گوید: «اولین باری است که صاحب فرزند می‌شویم و خدا به ما دو دختر داد. همسرم برای وام اقدام کرده، اما بانک گفته که، چون در متن آمده است فرزند اول، به شما همان مبلغ وام فرزند اول داده می‌شود و اینکه دوقلو شده اند، نمی‌توانیم به عنوان فرزند دوم درنظر بگیریم. با پیگیری‌هایی که کردیم، قرار شد بانک استعلام بگیرد که چگونه به ما وام بدهند.»
بنا به مصوبه قانون حمایت از جمعیت، بانک‌ها باید به خانواده‌هایی که فرزندانشان از سال۱۴۰۰ به بعد متولد شده اند، تسهیلات فرزندآوری بدهند. با گذشت دوسال، هنوز آماری از میزان وام اعطایی بانک‌ها به خانواده‌ها اعلام نشده است.
با وجود تأکید رهبر معظم انقلاب درباره سیاست‌های جمعیتی، پس از کش‌وقوسی ۹ ساله، طرح حمایت از خانواده و جوانی جمعیت در مجلس شورای اسلامی یازدهم سروسامان گرفت. این طرح در ۲۶ اسفند سال ۱۳۹۹ به تأیید شورای نگهبان رسید تا کمکی برای جان‌بخشی به جوانی جمعیت باشد. این قانون در قالب ۴۶ صفحه برای اجرا به دولت ابلاغ شد. در نگاهی به بند‌های این قانون، به‌صورت خلاصه و تیتروار به تعدادی از بند‌های قانون حمایت از جمعیت اشاره می‌کنیم.
واگذاری قطعه زمین یا واحد مسکونی
دولت مکلف است که یک قطعه زمین یا واحد مسکونی حداکثر دویست‌مترمربعی به خانواده‌های متقاضی پس از تولد فرزند سوم و بیشتر در قالب فروش اقساطی با دو سال تنفس و هشت سال قسط واگذار کند.
اعطای تسهیلات مسکن
بانک مرکزی مکلف است به پرداخت انواع تسهیلات مسکن با هدف مشوق‌های فرزندآوری اقدام کند و همچنین برای متولدان سال ۱۴۰۰ به بعد تسهیلات قرض‌الحسنه به‌ازای تولد هر فرزند اعطا کند.
بیمه مادران خانه‌دار دارای سه فرزند
دولت مکلف است به بیمه مادران خانه‌دار دارای سه فرزند اقدام کند. با تولد فرزند چهارم و پنجم به‌ازای هر فرزند دو سال به سوابق بیمه‌ای بیمه‌گذار افزوده می‌شود.
اعطای دورکاری
اعطای دورکاری به درخواست مادران باردار حداقل به مدت چهار ماه در دوران بارداری در مشاغلی که امکان دورکاری فراهم است، الزامی است.
واگذاری خودرو
شرکت‌های خودروسازی مکلف‌اند یک خودرو ایرانی و به قیمت کارخانه به مادران دارای دو فرزند و بیشتر واگذار کنند.