آمنه مستقیمی | شهرآرانیوز؛ انس با قرآن مجید و قرائت آیات آن در مناسبت‌ها یا جزءخوانی روزانه در ماه مبارک رمضان از عادات بسیاری از ماست، درحالی‌که گاه از ویژگی‌ها و خواص سوره‌ها بی‌اطلاعیم؛ موضوعی که دانستن آن به انس بیشتر با قرآن و استفاده هدف‌دار از این اعجاز جاودان کمک می‌کند، از این‌رو نگاهی انداخته‌ایم بر برخی اوصاف سوره‌های قرآن کریم.
هر سوره با فرود آمدن «بسم‌الله الرحمن‌الرحیم» آغاز و آیات به ترتیب نزول در آن ثبت می‌شد تا وقتی که «بسم‌الله» دیگری نازل و سوره دیگری آغاز می‌شد. این نظم طبیعی آیات بود. بخش‌های مختلف یک سوره، معمولا به‌صورت مرتب و پشت‌سرهم نازل می‌شد و کمتر اتفاق می‌افتاد که به‌صورت نامنظم نازل شود، بنابراین فاصله زمانی بین نزول آیات یک سوره، چندان طولانی نبود.
سوره دراصطلاح، قطعه‌ای از کلام الهی است که از انسجام محتوایی برخوردار و دارای مطلع و مقطع است. قرآن کریم، ۱۱۴سوره دارد که اولین آن‌ها، فاتحه و آخرینشان ناس است. همه سوره‌ها جز سوره توبه با «بِسْمِ‌الله الرَّحْمَنِ‌الرَّحِیمِ» آغاز می‌شود. لفظ سوره هشت‌بار به‌صورت مفرد و یک‌بار به صیغه جمع، در قرآن به‌کار رفته است. قطعه‌های مختلف کتاب الهی نیز بدین مناسبت به سوره نام‌گذاری شده است که مانند سور (دیوار) شهر یا روستا، مانع تهاجم مخالفان است و هر سوره، مظهر هیجان و اعتلا و ظهور خداوند دربرابر معاندان است.
(تفسیر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۴۱۰).
آیات سجده‌دار در سوره‌های مکی مشاهده می‌شود. هر سوره‌ای که در آن «کلّا» باشد، مکی است. هر سوره مکی با حروف مقطعه مانند الم، الر، طسم و حم آغاز می‌شود. سوره‌های مکی کوتاه هستند. آیات مکی بیشتر به توحید و پاک‌سازی جامعه از بت‌پرستی و شرک، اشاره می‌کنند. تشریع و قانون‌گذاری در آیات مکی بسیار اندک است. در آیات مکی، استناد به سرگذشت و قصص انبیا فراوان است. آیات مکی دارای اعجاز و بلاغتی خیره‌کننده اند. خطاب‌هایی مانند «یا بنی‌آدم» و «یَا أَیُّهَا‌النَّاسُ» در سوره‌های مکی به‌چشم می‌خورد.
برپایه نظر مشهور، قرآن کریم در طول بیست‌وسه سال و به‌تدریج بر رسول خدا (ص) نازل شد و طبق شواهد تاریخی، امیرالمؤمنین علی (ع) اولین کسی بودند که پس از رحلت پیامبر (ص)، قرآن را براساس ترتیب نزول جمع‌آوری کردند. طبق اعتقاد شیعه، این قرآن پس از امام‌علی (ع) به سایر ائمه‌اطهار (ع) به ارث رسیده و اکنون دراختیار امام‌زمان (عج) است. (بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۹، ص۴۲، ح یک) به‌گفته شیخ مفید، امیرالمؤمنین (ع) قرآن را از اول تا آخر براساس نزول جمع‌آوری کردند و سوره‌های مکی را بر سوره‌های مدنی و منسوخ را بر ناسخ مقدم دانستند.
(التمهیدفی‌علوم‌القرآن، ۱۴۱۲ق، ج یک، ص۲۹۰).
در سوره‌های قرآن، بسیاری از آیات با آیات دیگر هم‌وزن و هماهنگ است؛ برای مثال تمام آیات سوره حمد با حروف نون یا میم تمام می‌شود. بیشتر آیات سوره بقره با حرف «نون» یا «میم» آمده است یا با حرف دیگر قریب‌المخرج است.
آیات سوره آل‌عمران به حروف «راء» و «باء» ختم شده است که مخارجشان هم نزدیک است و سوره نسا بیشتر آیاتش به صدای «الف» و حرف منون (تنوین‌دار) منصوب ختم شده است؛ مانند رقیبا، غفورا و...؛ در آخر بیشتر آیات سوره اسرا، کهف و مریم نیز چنین است. همچنین سوره‌های انعام، اعراف، انفال، توبه، یونس (ع)، هود، یوسف (ع) و رعد با حرف «باء» و سوره ابراهیم (ع) با حرف «دال» و سوره حجر با حرف «ن» و بیشتر آیات سوره الرحمن با «نون» و سوره‌های قدر، عصر، کوثر با «ر» و قارعه با «ت» و لیل با «ی» و تین با «ن» و ناس با «س» تمام شده است.
هریک از سوره‌های قرآن با نامی خاص نام‌گذاری شده است. نام سوره‌ها بیشتر از واژگان آغازین هر سوره یا از محتوا و پیام‌های نهفته در آن گرفته شده است، چنان‌که سوره بقره به‌دلیل بیان داستان گاو بنی‌اسرائیل یا سوره نسا به‌دلیل ذکر احکام مربوط به زنان، چنین نام‌گذاری شده‌اند. (الاتقان‌فی‌علوم‌القرآن، ۱۳۶۳ش، ج یک، ص۱۹۷).
برخی سوره‌های قرآن کریم بیش از یک نام دارند؛ چنان‌که سیوطی ۲۵نام برای سوره حمد ذکر کرده است. بنا بر اعتبار محل نزول، سوره‌های قرآن به دو نوع مکی و مدنی تقسیم می‌شوند. شناخت آیات نازل‌شده در این دو شهر از دغدغه‌های مسلمانان از قرون نخستین تا امروز بوده و موجب پدید آمدن دانشی به نام «علم‌المکی والمدنی» شده است. معیار‌های تمایز میان سوره‌های مکی و مدنی و ویژگی‌های آیات مکی و مدنی، از مهم‌ترین مسائل این دانش به‌شمار می‌آید که به اعتقاد دانشمندان علوم قرآنی، آموختن آن از شریف‌ترین و پرفایده‌ترین علوم قرآنی است.
فرایض و حدود در سوره‌های مدنی آمده است. سوره‌های مدنی طولانی هستند و آیات طولانی دارند. قوانین شهری، قضایی، اجتماعی و دولتی و قوانین مربوط به جنگ و صلح، ویژگی آیات مدنی است. خطاب‌هایی همچون «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا» در سوره‌های مدنی آمده است و در آن‌ها به عقاید فاسد اهل کتاب و دعوت آن‌ها به اسلام، اشاره می‌شود. همچنین در این سوره‌ها، احوال و اقدامات منافقان و موضع مسلمانان و پیامبر (ص) دربرابر آن‌ها بیان شده است. ویژگی‌های سوره‌های مکی و مدنی، قطعی و صددرصد نیست و برای هرکدام استثنا‌هایی می‌توان یافت؛ برای مثال سوره بقره با اینکه به بیان قصه حضرت آدم (ع) می‌پردازد، مکی نیست یا سوره نصر با اینکه هم کل سوره و هم آیات آن کوتاه است، در مدینه نازل شده است.
بیشتر مسلمانان، اعم از شیعه و سنی، اتفاق‌نظر دارند اولین مرتبه‌ای که قرآن نازل شد، زمانی بود که رسول‌اکرم (ص) در غار حرا، مشغول عبادت بودند. این ماجرا به لحظه‌های اولیه بعثت پیامبر اسلام (ص) مربوط می‌شود که جبرئیل بر ایشان نازل شد و آیات اولیه سوره «علق» را به آن حضرت تعلیم داد. (البرهان‌فی‌تفسیرالقرآن، ج یک، ص۶۹). در این جریان، سه آیه یا پنج آیه اول سوره علق نازل شد.
در برخی روایات، سوره نصر و در برخی دیگر، سوره برائت به‌عنوان آخرین سوره نازل‌شده بر پیامبر (ص) معرفی شده‌اند. راه جمع میان این روایات، این است که بگوییم آخرین سوره کامل، سوره نصر است که در عام‌الفتح نازل شد و آخرین سوره به اعتبار آیات نخستین آن، سوره برائت و آخرین آیه که پایان کار رسالت را خبر مى‌دهد، «آیه اکمال» است؛ گرچه ممکن است به اعتبار آیات‌الاحکام، آخرین آیه «وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى‌ا...» باشد که در سوره «بقره»، ضبط و ثبت شده است.
(پاسخ به شبهات کلامی، دفتر آیت ا... العظمی مکارم‌شیرازی).
رسول‌خدا (ص) در تأیید سوره حمد به‌عنوان یکی از بهترین سوره‌های قرآن می‌فرمایند: «گر در یک کفه ترازو سوره حمد و در کفه دیگر، باقی سوره‌های قرآن قرار بگیرد، ثواب سوره حمد هفت‌برابر سنگین‌تر است». (مجمع‌البیان، ج یک، ص۳۶) و «هرکس سوره حمد را قرائت کند، خداوند به عدد خواندن تمام کتاب‌های نازل‌شده از آسمان برای او ثواب درنظر خواهد گرفت». (الاختصاص، ص۳۹).