رضا سلیمان‌نوری | شهرآرانیوز؛ خاطرات و روایت کوچه‌های کهن مشهد تنها منحصر به راسته کوچه‌ها یا در اصطلاح قدیم مردم مشهد، «شاه‌کوچه‌ها» نمی‌شود و تمام دالان‌ها و کوچه‌های بن‌بست بافت قدیم شهر هم در این مزیت شانه به کوچه‌های اصلی می‌زنند و نمونه بارز این ادعا، کوچه آیت‌ا... شیرازی ۱۹ امروزی است؛ کوچه‌ای که اکنون یگانه بن‌بست دربین کوچه‌های بالاخیابان است و حدفاصل چهارراه و میدان‌شهدا قرار گرفته است و هرچند نسبت‌به دو کوچه مجاورش یعنی کوچه پشت مقبره (آیت‌ا... شیرازی ۱۷) و کوچه نو (آیت‌ا... شیرازی ۲۱) طول کمتری دارد و انتهای آن نیز به هیچ جایی راه ندارد، داستان‌های این کوچه اگر از آن‌ها کمتر نباشد، شاید بیشتر هم باشد.
کوچه آیت ا... شیرازی ۱۹ از آن کوچه‌های مشهد قدیم محسوب می‌شود که در دوران پیش از حضور کلنل دالمج (حوالی سال ۱۲۴۸ خورشیدی) وجود داشته و گواه این ادعا هم مشخص شدن حدود این کوچه به هنگام ترسیم نقشه مشهد توسط این سیاح است. براساس آنچه وی ترسیم کرده، در دو سوی این کوچه، املاک و عمارت‌های مسکونی و در پایانش هم باغات مشجر «میرجعفر» قرار داشته است.
همچنین در آن دوران، کوچه دارای یک فرعی در سمت چپ خود بوده است که اکنون نیز این فرعی وجود دارد.
وضعیت این کوچه در نقشه‌های نیمه نخست سده چهارده خورشیدی، به‌ویژه دو نقشه سال‌های ۱۳۲۵ و ۱۳۳۲ هیچ تغییر مهمی نکرده است و فقط اراضی باغات میرجعفر به پلاک‌های مسکونی تبدیل شده‌اند؛ پلاک‌هایی که برخی از آن‌ها در طول زمان، کوچک و کوچک‌تر شده اند؛ به همین دلیل برای دسترسی به قطاع دیگر، دو فرعی بن‌بست در این کوچه شکل گرفته است؛ آن‌چنان که اکنون کوچه شامل یک راسته‌کوچه بن‌بست و سه فرعی بن‌بست دیگر در دو طرف است.
کوچه ثبت در دهه‌های سی تا پنجاه به‌ظاهر بن‌بست بوده است، ولی به‌همت مالک، آخرین پلاک مسکونی از این وضعیت خارج می‌شود. درواقع یکی از سادات میرنقیب که مالک آخرین خانه در این بن‌بست بوده، با ایجاد راهی باریک از میان خانه خود به کوچه مجاور (کوچه سلطان‌محمد که به کوچه پشت باغ‌نادری، کوچه نو و محدوده خیابان عشرت‌آباد کنونی راه داشته است)، سبب سهولت در رفت‌وآمد عابران می‌شود، از این‌رو می‌توان این کوچه را یکی از «کوچه‌های دودر» مشهد نیز دانست.
کوچه ثبت تاریخ بلندی دارد که اکنون از ظواهر آن هیچ نمانده است، جز اندک خشت و ساختمانی ویرانه در کنجی. یکی از این ساختمان‌ها نخستین پلاک سمت چپ آن است؛ یک بنای قدیمی دوطبقه با در چوبی سبزرنگ که از سال ۱۳۲۵ برای چندسالی میزبان اداره ثبت مشهد بوده است؛ آنچه اکنون نام این کوچه به آن مشهور و ماندگار شده است؛ البته ناگفته نماند که پیش از سال ۱۳۲۵ نیز باز ساختمان ثبت در همین کوچه قرار داشته، با این تفاوت که در انتهای آن بوده است؛ به همین دلیل در تمام نقشه‌های دوره پهلوی، این کوچه به نام «کوچه ثبت» یا «کوچه اداره ثبت» مشخص شده است. اکنون طبقه بالای این بنای دوطبقه متروک است و در طبقه پایین آن و البته در قسمت حاشیه بالاخیابان، چند مغازه مختلف مشغول فعالیت هستند که شاخص‌ترین آن‌ها، یکی از معدود نان‌قاق‌پزی‌های باقی‌مانده مشهد است.
در این محدوده چند بنای درخورتوجه دیگر نیز وجود داشت که اگر روزگار نفسشان را به شماره نمی‌انداخت، حالا بی‌شک جزو دارایی‌های تاریخی و هویتی مشهد محسوب می‌شدند. نخستینشان، اولین پلاک سمت راست کوچه است؛ جایی معروف به خانه «بینش» که سال‌های سال، محل سکونت این خاندان سرشناس بوده است؛ خاندانی که یکی از چهره‌های فرهنگی معروفش، مرحوم «تقی بینش»، از نویسندگان کتاب «مکتب شاپور» یا «مشهد در آستانه قرن چهارده هجری» است.
این خانه اگر اکنون وجود خارجی داشت، یکی از بهترین خانه‌های تاریخی مشهد محسوب می‌شد، اما درحالی‌که پرونده ثبت ملی آن دهه قبل درحال تهیه بود، بناگاه شبانه تخریب شد تا اکنون از زمین آن به‌عنوان پارکینگ یکی از هتل‌های مجاور کوچه استفاده شود.
«عمارت کلاه‌فرنگی»، دیگر بنای درخورتوجه موجود در این کوچه بوده که در ملک خاندان «میرزای‌ناظر» وجود داشته و حدود دهه ۴۰ به‌دلیل تغییر کاربری آن بخش از کوچه (از ملک مسکونی به فضایی خدماتی) تخریب شده است.
مدرسه «مهرعلوی» و «اداره اتباع خارجه استانداری خراسان»، دو مجموعه دیگری بوده‌اند که روزگاری در این کوچه فعالیت می‌کردند، اما دیگر داستان‌های مربوط به آن‌ها را باید در خاطرات باقی‌مانده در ذهن موسپیدکرده‌های شهر جست‌وجو کرد.
اکنون، ولی مهم‌ترین عنصر هویتی این کوچه، خیریه «عمید صفوی» است. این مجموعه را بی‌بی‌فاطمه، دختر ارشد سیدعبدا... رضوی، معروف به «میرزای ناظر» (واقف بزرگی که به فامیلی شوهرش «صفوی» شهرت دارد) وقف کرده و پس از فوت یگانه فرزند معلولش، به یاد و نام او «عمید صفوی» گذاشته است؛ خیریه‌ای که ویژه دختران بی‌سرپرست و بدسرپرست است.
بر روی سردر خوابگاه، سال تأسیس ۱۳۴۶ ثبت شده است. آن‌طور که می‌گویند، دو سال قبل از این تاریخ، دختر میرزای ناظر پس از فوت پسرش تصمیم می‌گیرد عمارت چندهزارمتری مسکونی‌اش را به محلی برای نگهداری دختران یتیم هفت تا دوازده‌ساله تبدیل کند و با این تصمیم، عمارت زیبای انتهای کوچه ثبت، معروف به عمارت کلاه‌فرنگی، تخریب و خوابگاه دختران عمید بنا می‌شود.
وی اندکی بعد از برادرزاده‌اش «جواهر شهدوست» که تحصیلاتش در مقطع کارشناسی مددکاری اجتماعی بود، خواست تا مدیریت این مجموعه را برعهده گیرد و او هم تا زمان درگذشتش نه‌تن‌ها این مجموعه را اداره کرد، بلکه با اینکه همسرش، پروفسور پرتویی، فوق‌تخصص ارتوپدی بیمارستان امام‌رضا (ع) بود و خاندان متمولی داشت، بیشتر عمرش را در اتاق چهل‌متری مدیریت بخش دختران زندگی کرد و صبح تا شب با بچه‌ها روزگار گذراند. ناگفته نماند که براساس اطلاعات موجود، دختران خانواده‌ازدست‌داده زلزله‌زده بزرگ فردوس در سال ۱۳۴۷ نخستین میهمانان این مجموعه بوده‌اند.
یکی دیگر از نکات جالب توجه کوچه ثبت، وجود تنها مدرسه علمیه ویژه زنان در آن است که جزو نخستین مدارس علمیه ساخته‌شده پس از انقلاب اسلامی نیز هست. مؤسسان این مدرسه که نام کامل آن «مدرسه علمیه جامعه‌الرضویه مشهد» است، حجت‌الاسلام‌والمسلمین علی سائلی، مدیرگروه علمی فقه مدرسه حجتیه قم و همسرش هستند که آن را سال ۱۳۷۱ با مدیریت خانم سائلی در خیابان آزادی ۳ بنا نهادند و اندکی بعد به مکان کنونی که موقوفه است، نقل مکان کردند. این مدرسه که باتوجه‌به نیاز جامعه با هدف تربیت مبلغان بانو ایجاد شده است، از سال ۱۳۸۹ زیرنظر شورای برنامه‌ریزی حوزه علمیه مشهد اداره می‌شود و دارای کتابخانه‌ای با حدود ۷ هزار جلد کتاب است.
مهم‌ترین بنای فرعی سمت راست کوچه، یگانه زائرسرای فعال در این محدوده است که از اهالی شهر ایور خراسان‌شمالی میزبانی می‌کند؛ شهری که در بخش مرکزی شهرستان گرمه و ۱۶۶کیلومتری جنوب‌غربی بجنورد قرار گرفته است. این شهر در بین مردم سایر نقاط خراسان به حلیم خاصش مشهور است و میراث‌فرهنگی آن را یکی از پایتخت‌های حلیم ایران معرفی کرده است.
و، اما یگانه حسینیه موجود در کوچه ثبت، متعلق به اهالی بجستان خراسان است. این بنا که بر سردر آن، سال تأسیس ۱۳۵۳ ذکر شده است، قدیمی‌ترین بنای مذهبی ایجادشده ازسوی اهالی این شهر در مشهد محسوب می‌شود. اهمیت وجود حسینیه بجستانی‌ها در این کوچه به‌حدی است که شهرداری مشهد در تابلوی ورودی این کوچه و زیر نام آیت‌ا... شیرازی ۱۹، نام یکی از علمای معاصر بجستان یعنی «آیت‌ا... سیدجواد مدنی‌بجستانی» را بر روی تابلو درج کرده است. اکنون در بنای حسینیه بجستانی‌ها، هر هفته مراسم دعای کمیل برگزار می‌شود.
بد نیست بدانید وضعیت کوچه ثبت به‌گونه‌ای است که قدم زدن در آن به‌راحتی انسان را به دهه‌های ۳۰ و ۴۰ خورشیدی می‌برد. خانه‌های بزرگ سمت راست این کوچه، حکایت از روزگاری دارند که هنوز زندگی آپارتمان‌نشینی رایج نشده بود و در هر خانه چندین خانوار درکنار هم و زیر نظارت بزرگ خاندان زندگی می‌کردند. همچنین تنها بن‌بست سمت چپ کوچه، میزبان دو خانه دیدنی (یکی در نبش کوچه و دیگر دو پلاک بعد از آن) است.
این دو خانه، یکی نمادی از معماری مشهد دهه ۴۰ و سال‌های نخست تبدیل خانه‌های ویلایی بزرگ به ساختمان‌های تک‌طبقه (ویلایی‌های کوچک) است و دیگری زمانی را به یاد می‌آورد که خانه‌ها به‌جای پیلوت، دارای زیرزمین‌های بزرگی بودند که حیاط خانه هم براساس کف آن‌ها تنظیم شده بود. به بیان دیگر این خانه‌ها بازگوکننده دورانی از دو دهه نخست قرن گذشته مشهد هستند که کف خانه‌ها از کف کوچه‌ها گودتر بود؛ موضوعی که بیش از هر چیز دلیل حفاظتی و امنیتی برای ساکنان داشت.