به گزارش شهرآرانیوز، کلماتی، چون نو و نوین وقتی در ادامه نام یک مجموعه بنا، مسیر و گذر یا خیابان و چیز‌هایی از این دست قرار می‌گیرند، بازگوکننده تازه و جدید بودن آن درمقایسه‌با نمونه‌های مشابه در محدوده جغرافیایی مدنظر هستند. درست به همین دلیل هم به‌طورمعمول پس از مدتی این نامها جای خود را به نام‌های جدیدی می‌دهد که به‌هر دلیل، مناسب آن بنا یا محدوده شناخته‌شده‌اند؛ زیرا نو و نوین بودن، همیشگی نیست و هر چیزی پس از گذشت مدت زمانی از عمرش، تازگی و جدید بودن ذاتی خود را از دست می‌دهد.
اینکه از اصطلاح «به‌طور معمول» در جمله قبل استفاده شد، به این دلیل است که گاهی استثنا‌هایی پیش می‌آید و بنا یا محدوده مکانی خاصی پس از گذشت سال‌ها از وجود آن، هنوز هم به نام «نو» یا «نوین» در بین مردم شناخته می‌شود و هرگز کهنه نمی‌شود. نمونه بارز این مسیر‌ها در مشهد، کوچه چهنو در خیابان امام‌رضا (ع) و از آن قدیمی‌تر «کوچه نو» در خیابان آیت‌ا... شیرازی یا همان بالاخیابان است؛ کوچه‌ای که بررسی گذشته و حال آن، موضوع این نوشتار کوچه‌گردی است.
بررسی منابع تاریخی برای شناسایی زمان ایجاد کوچه نو در اراضی مشهد قدیم، مانند اغلب کوچه‌ها و خیابان‌های ساخته شده قبل از دوران پهلوی در مشهد، به نتیجه مشخصی نمی‌رسد؛ زیرا در آن زمان، ثبت تغییرات عمرانی شهر مرسوم نبوده است؛ البته تأمل در نقشه جولیس دالمج که سال ۱۲۴۸ خورشیدی ترسیم شده است، ما را به این حقیقت رهنمون می‌کند که در دوران ترسیم این نقشه، «کوچه نو» وجود خارجی داشته است.
در نقشه قاجاری دالمج، کوچه نو به‌عنوان دومین کوچه پس از مقبره نادرشاه افشار، نقش خورده است و پس از آن‌هم هفت کوچه دیگر تا دروازه شهر ترسیم شده‌اند که همگی به باغات بزرگ حاشیه شهر، راه داشته‌اند، جز یکی که به آرامستان ختم می‌شود. (این کوچه منفرد، کوچه مجاور مسیر بررسی‌شده در این نوشتار است.)
نقشه دالمج اگرچه بنا‌ها را به‌خوبی ترسیم کرده، از نام‌گذاری کوچه‌ها و مسیر‌های کوتاه و بلند شهری دریغ کرده است، با این حال کوچه نو را با دو روش می‌توان تشخیص داد؛ نخست با تطبیق جانمایی کوچه‌های محدوده بین چهار راه‌شهدا و میدان‌شهدای کنونی با نقشه‌های سال‌های بعد، می‌توان هم تغییرات رخ‌داده در این کوچه و هم تغییرات تمام کوچه‌های این محدوده را مشخص و بررسی کرد. دوم، اتکا به بنای مشخصی است که دالمج به‌وضوح در نقشه خود، وجودش را در این کوچه تأیید کرده است.
این بنا سازه‌ای با کاربرد مذهبی است به نام «تکیه کوچه نو» که هرچند اکنون وجود خارجی ندارد، همین سند کافی است تا مشخص شود کوچه‌ای که اکنون تابلوی آیت ا... شیرازی ۲۱ در ورودی آن نصب شده، از حدود ۱۵۰ سال قبل نام «کوچه نو» را داشته است، با این تفاصیل از آن زمان تاکنون، هرگاه در اسناد و نوشتار‌های باقی‌مانده، از «کوچه نو» سخن به میان می‌آید، مقصود همین مسیر است؛ البته همان‌گونه که به‌طور دقیق مدرکی درباره زمان ایجاد این کوچه در اراضی بالاخیابان مشهد وجود ندارد، درباره «نو» خوانده شدن آن‌هم هیچ مدرکی در دست نیست و تنها محمدرحیم رهنما در کتاب «شناسایی و وجه‌تسمیه محلات و اماکن عمومی بافت قدیم شهر مشهد» بدون ذکر منبعی، بیان کرده است که دلیل این نام‌گذاری، قدمت کمتر کوچه مدنظر نسبت‌به دو کوچه مجاور آن یعنی کوچه ثبت (آیت‌ا... شیرازی ۱۹) و کوچه حوض است که از این میان، کوچه حوض اکنون دیگر وجود ندارد و در طرح بهسازی‌ونوسازی میدان‌شهدا به‌طور کامل تخریب شده است.
بررسی نقشه دالمج و سپس نقشه‌های تهیه‌شده برای مشهد در دوران پهلوی اول و پهلوی دوم و انطباق آن‌ها با وضعیت کنونی کوچه نو نکات جالبی را روشن می‌کند؛ نخست اینکه کوچه نو از ابتدای ایجاد تا همین امروز، یک راه میانبر برای دسترسی سریع‌تر مردم به راسته بالاخیابان بوده است. مردمی که مسیر نوغان تا دروازه بالاخیابان را از طریق کوچه‌های نوغان ۴، ته‌پل محله، آب‌میرزا، سلطان‌محمد و هشت‌آباد طی می‌کرده‌اند، از طریق این کوچه امکان رسیدن به بالاخیابان را داشته‌اند. دیگر اینکه ساختار این کوچه در طول زمان، بیشتر در جانب غربی تغییر کرده است.
در جانب شرقی کوچه (از زمان ترسیم نقشه دالمج تاکنون) سه فرعی بن‌بست قرار داشته، اما ۱۵۰ سال پیش در جانب غربی کوچه فقط یک فرعی بن‌بست بوده که در دوران پهلوی ابتدا به دو فرعی بن‌بست تبدیل شده است که یکی از آن‌ها بعدتر، از طریق عشرت‌آباد به محدوده میدان شهدای کنونی راه پیدا کرده و دیگری همچنان بن‌بست مانده است. اکنون در جانب غربی کوچه نو، چهار فرعی قرار دارد که سومین فرعی، همان کوچه‌ای است که از اواسط دوران پهلوی باز شده است و دیگر بن‌بست نیست.
وضعیت کنونی کوچه نو، میان دیروز و امروز سرگردان است. در طول یکی‌دو دهه اخیر، بخشی از بنا‌های قدیمی این کوچه تخریب شده و جای آن‌ها را تعدادی بنای بلندمرتبه گرفته، اما بخشی از بنا‌های قدیمی هنوز تخریب نشده است و زندگی در آن‌ها جریان دارد. تابلوی کوچه، کنار اسم آیت‌ا... شیرازی ۲۱، هم نام بالاخیابان را دارد و هم نام یکی از شهدای همین کوچه یعنی شهیدمحمدتقی حبیبی را.
نخستین پلاک کوچه در جانب شرقی نیز داستان خاصی دارد. این پلاک یکی از مساجد کوچک مشهد یا در لهجه مشهدی یکی از مساجد خردوی شهر است که به نام «مسجد باب‌الحوائج، حضرت علی‌اصغر (ع)» شناخته می‌شود و از سال ۱۳۲۰ با خواندن صیغه مسجد توسط مالک، از مغازه به مسجد‌تغییر کاربری داده است.
نکته جالب، قرار گرفتن مسجدی دیگر درست در پلاک بعدی است؛ مسجدی که به «مسجد و حسینیه الحجه» شناخته می‌شود و آن را صنف علاف‌های مشهد (خوار‌وبارفروش‌ها)، بنیان گذاشته‌اند و اکنون در مرحله تعمیر و بازسازی است. درست روبهروی مسجد و جانب دیگر این کوچه، یک ساختمان سبزرنگ است که نزد مردم به «دندان‌پزشکی سبز» شناخته می‌شود. چند قدم بعد از این خانه سبز، نخستین کوچه بن‌بست محدوده قرار دارد که میزبان پارکینگ دو بانک قدیمی و بزرگ حاشیه میدان‌شهداست.
از شواهد پیداست که ابتدای همین کوچه هم روزگاری یک خانه زیبا قرار داشته است که مالکان از داخل، اقدام به تخریب آن کرده‌اند و اکنون فقط دیوار و در آن باقی مانده است. ادامه کوچه تاحدی حالت قدیم و مسکونی خود را حفظ کرده است و تا ابتدای کوچه شهیدحبیبی ۳ از یک‌سو و کوچه شهیدحبیبی ۶ از دیگرسو، درکنار خانه‌های مسکونی فقط فروشگاه‌هایی، چون نانوایی و خواربارفروشی به‌چشم می‌خورد. خود کوچه شهیدحبیبی ۶ طولانی‌ترین فرعی کوچه نو محسوب می‌شود.
مسیر کوچه تا رسیدن به خروجی آن که در مجاورت مسجد حوض‌لقمان قرار دارد و تابلوی شهید‌هاشمی‌نژاد یک در ابتدای آن نصب شده است، میزبان شش پیچ کوچک و بزرگ و چندین خانه زیبا و درخورتوجه است و یکی‌دو خیریه و حسینیه متعلق به «سنخواستی»هاست. البته در قسمت دیگر این حسینیه در انتهای کوچه، بن‌بست شهیدحبیبی ۸ قرار دارد. روبهروی فرعی شماره ۶ کوچه نو تقریبا فرعی شماره ۳ آن مشاهده می‌شود که خود، میزبان ساختمان شماره‌یک حوزه علمیه الحجه است؛ ساختمانی نسبتا قدیمی که زیبایی‌های خاص خود را دارد.
ادامه مسیر کوچه نو تا پایان آن یعنی محلی که به کوچه قدیمی سلطان‌محمد (شهید مصطفی میرنژاد یا شهید‌هاشمی‌نژاد ۳) می‌رسد، چندین خانه قدیمی قد علم کرده‌اند که یادگار دهه‌های ۳۰ تا ۵۰ هستند. همچنین دو مغازه قدیمی در میانه این کوچه جای گرفته‌اند که هنوز همان ظاهر وقفل‌بندی قدیم را دارند و بازگوکننده دوران پهلوی اول هستند و نکته پایانی اینکه کوچه نو که از طریق شهید هاشمی‌نژاد ۳ از کنار پایانه هاشمی‌نژاد به میدان‌شهدا و ابتدای این خیابان متصل می‌شود، در این قسمت پایانی، نام شهید میرنژاد یک را هم به خود گرفته است.