به گزارش شهرآرانیوز، آسمان و انتظار از دست‌و‌دلبازی ابر‌ها که هیچ، آن‌قدر به حقمان از آب‌وخاک قانع نبودیم که حالا زمین هم زیر پایمان هر روز پایین و پایین‌تر می‌رود. درد برداشت بی‌رویه منابع آبی از دشت خشک و تکیده ازیک‌طرف و از‌طرف‌دیگر خاک روی خاک زمین آمدن از فرط کم‌آبی، اوضاع آبخوان مشهد را آن‌قدر تیره‌و‌تار کرده است که به‌سبب وقوع پدیده فرونشست، سالی بیست سانتیمتر کوتاه‌قامت‌تر از سال قبلش می‌شود، یعنی هر پنج سال یک متر. مدیران آبی هرچند به‌اتفاق بر این باورند که نه آب رفته دیگر به جوی بازمی‌گردد و نه فرونشست پدیده‌ای بازگشت‌پذیر است، امیدوارند درصورت پیشگیری و مدیریت برداشت آب از منابع زیرسطحی، نرخ سالانه این نشست «مصنوعی» زمین یا متوقف شود یا رشد بیشتری پیدا نکند.
سکان‌دار آب منطقه‌ای خراسان‌رضوی با اعلام نرخ بیست‌سانتی‌متری برای فرونشست زمین در دشت پهناور مشهد، این رقم را هم وحشتناک، هم فاجعه‌بار می‌داند و می‌گوید: هولناک‌تر از پدیده فرونشست، پدیده‌ای به نام «ترک» در زمین دشت‌های ممنوعه و ممنوعه بحرانی است که به‌واسطه ناهم‌ترازی لایه‌های خاک به وجود می‌آید و می‌تواند به فجایع زیادی همچون تخریب تأسیسات زیربنایی و زیرساختی منجر شود.
علیرضا طاهری در گفتگو با خبرنگار شهرآرا خاک را شامل خُلل و فُرج‌هایی مملو از هوا یا آب توصیف می‌کند که با برداشت بیش‌از‌حد از منابع آبی زیرزمینی، آب داخل این خلل و فرج‌ها تخلیه می‌شود و به‌تبع آن لایه‌های خاک جای آب را در این فضا پر می‌کنند و همین موضوع سبب‌ساز پدیده فرونشست می‌شود.
به گفته او فرونشست پدیده‌ای برگشت‌ناپذیر است و دیگر امیدی به بازگشت خلل و فرجی که از بستر لایه‌های خاک محو می‌شوند، نیست.
بااینحال ممکن است این پدیده در یک دشت به‌دلیل فیزیک و ایستایی خاک کمتر اتفاق بیفتد و در دشتی مثل دشت نیشابور آن‌قدر عمیق و شدید باشد که طولش به بیش از چهل کیلومتر نیز برسد. همچنین فرونشست در بعضی از دشت‌ها ممکن است به‌صورت مقارن به وقوع بپیوندد، یعنی همه دشت به‌صورت یکسان افت کند و در برخی دشت‌ها به‌دلیل نوع خاک این مقارنه صورت نگیرد و شاهد ترک‌هایی باشیم که این نوع فرونشست بسیار خطرناک است.
او بیلان منفی یا به عبارتی اضافه‌برداشت از دشت‌های خراسان‌رضوی را رقم ۱۰۲۸ میلیون مترمکعب در دوره بلندمدت اعلام می‌کند و می‌گوید: به معنای دیگر متوسط مصرف سالانه آب هم‌استانی‌های ما حدود ۴ هزار‌و۹۰۰ میلیون مترمکعب به ثبت رسیده که ۱۰۲۸ میلیون مترمکعب آن بیشتر از حد مجاز و اضافه برداشت است.
اما وضعیت حاد دشت‌های استان از حیث فرونشست و ترک‌های ناشی از این پدیده در پیکره خاک زمانی ملموس می‌شود که آمار و ارقام دقیق‌تری را در‌این‌باره می‌شنویم.
آن‌طور که مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان‌رضوی به ما می‌گوید، به غیر از سه دشت کلات، گنبدلی و آق‌دربند که در زمره دشت‌های آزاد قرار می‌گیرند، بقیه دشت‌های این استان یا ممنوعه‌اند یا ممنوعه بحرانی و مستعد هرگونه وقوع فرونشست.
این در حالی است که براساس مطالعات سازمان زمین‌شناسی و سازمان نقشه‌برداری، استان ما از لحاظ نرخ فرونشست تنه‌به‌تنه استانی همچون کرمان می‌زند که ظاهرا در رتبه نخست ایستاده است.
محمود ارجمندشریف با اشاره به ۳۷ محدوده مطالعاتی آبی در خراسان‌رضوی می‌گوید: براساس معیار‌های ممنوعیت دشت‌ها، اکنون از ۳۷ محدوده مطالعاتی، حدود ۴۰درصد دشت‌های این استان دچار پدیده فرونشست شده‌اند یا پتانسیل وقوع فرونشست را دارند که این مسئله خطر بزرگی برای تأسیسات و مستحدثات مختلف نظیر نیروگاه‌ها، مسیر‌های مواصلاتی و خطوط راه‌آهن و همچنین سازه‌های بزرگ، همچون سدها، به‌شمار می‌آید.
او هم بر برگشت‌ناپذیربودن پدیده فرونشست لایه‌های زمین تأکید می‌کند و می‌افزاید: در کنار این چالش، با گسترش فرونشست زمین، حجم مفید آبخوان را نیز در طی زمان از دست می‌دهیم و به‌طور‌مثال اگر در زمان قبل از وقوع فرونشست، می‌توانستیم ۱۰ مترمکعب آب را در آبخوان ذخیره کنیم، با وقوع فرونشست و کاهش خلل‌و‌فرج آبخوان، این حجم کاهش می‌یابد و به‌مرور‌زمان، حجم آن هر روز کمتر و کمتر می‌شود.
مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان‌رضوی دو عامل انسانی و طبیعی را از علل وقوع پدیده فرونشست می‌داند و اضافه می‌کند: داستان ما بیشتر به فرونشستی که به‌واسطه مداخله‌گری انسان و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی صورت می‌گیرد، برمی‌گردد که قاعدتا باید برای آن چاره‌ای اندیشید.
وی به نتایج حاصل از ایستگاه‌های GPS سازمان نقشه‌برداری در سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۴ اشاره می‌کند و می‌گوید: بر پایه این داده‌ها در این بازه زمانی، در دشت نیشابور حدود هشتاد سانتیمتر فرونشست به ثبت رسیده است. این رقم برای دشت کاشمر حدود سی سانتیمتر بوده است و دشت‌های مشهد، سبزوار و فریمان نیز با فرونشستی در حدود بیست سانتیمتر در جایگاه‌های بعدی این رده‌بندی قرار گرفته‌اند.
بااینحال و به گفته ارجمند، داده‌های دیگری از میزان نرخ فرونشست در دشت‌های استان وجود دارد که بر پایه اطلاعات تصاویر ماهواره‌ای جمع‌آوری شده و حاکی از اوضاع وخیم‌تر دشت‌های استان از این منظر است. به گفته او براساس این مطالعات که در بازه زمانی سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ توسط سازمان زمین‌شناسی بر روی دشت‌های مشهد، نیشابور، کاشمر، بردسکن، خواف و جوین انجام شده است، حداکثر نرخ فرونشست سالانه در دشت بردسکن به مقدار ۲۵ سانتیمتر و حداقل آن نیز در دشت خواف به میزان ۶ سانتیمتر مشاهده شده است. حداکثر نرخ فرونشست سالانه در دشت مشهد حدود ۱۸ سانتیمتر، در دشت نیشابور حدود ۱۴ سانتیمتر، در دشت کاشمر حدود ۲۳ سانتیمتر و در دشت جوین نیز حدود ۱۴ سانتیمتر گزارش شده است.
مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای استان این ارقام را در‌حالی کنار هم جفت‌و‌جور می‌کند که بر این باور است نرخ فرونشست جهانی خیلی کمتر از این گونه ارقام بوده و حتی در بسیاری از نقاط دنیا زنگ خطر این پدیده با چهار میلی‌متر فرونشست به صدا درمی‌آید. شاید به‌همین‌خاطر است که به عقیده کارشناس حوزه آبی تفاوت آن‌چنانی بین فرونشست بیست سانتیمتر یا سی سانتیمتر وجود ندارد؛ زیرا وقتی آب به سر برسد، چه یک وجب، چه صدوجب!
او همچنین به نقاط مخاطره‌آمیزی که در شهر مشهد به‌واسطه احتمال وقوع پدیده فرونشست وجود دارد، اشاره می‌کند و می‌گوید: غرب این شهر به عنوان یکی از کانون‌های فرونشست، نقطه‌ای حساس و خطرناک به شمار می‌آید. در این محدوده نیروگاه‌ها و زیرساخت‌های مختلفی داریم که درصورت وقوع این پدیده اتفاقات ناگواری برای شهر مشهد رقم خواهد خورد. از سوی دیگر خط انتقال گاز که از سمت مشهد به سمت شهر‌های شمالی می‌رود یکی دیگر از نگرانی‌های موجود درباره این پدیده است. ارجمند با اشاره به خطراتی که این پدیده برای خطوط مواصلاتی، به‌ویژه خطوط ریلی به وجود می‌آورد، اظهار می‌کند: مسیر ریلی مشهد-تهران، به‌ویژه در دشت جوین، می‌تواند یکی از خطرات بالقوه در حوزه فرونشست باشد.
وی میزان میانگین بارندگی استان را براساس ایستگاه‌های باران‌سنجی وزارت نیرو در سال آبی جاری، ۹۹ میلی‌متر برمی‌شمرد و می‌گوید: این میزان بارش به نسبت سال آبی گذشته با ۱۴۶ میلی‌متر بارندگی حدود ۳۲درصد و در قیاس با دوره آماری بلندمدت ۴۶درصد کاهش را نشان می‌دهد. به گفته ارجمند، وضعیت منابع آب زیرزمینی نیز بسیار نگران‌کننده است، به‌طوری‌که در سال آبی گذشته، بیشترین کسری مخزن مربوط به جوین با ۱۰۹میلیون مترمکعب اضافه‌برداشت و بعد از آن دشت مشهد با ۱۰۷ میلیون مترمکعب اضافه‌برداشت به ثبت رسیده است. همچنین دشت‌های نیشابور و فریمان نیز به ترتیب با ۱۰۵ و ۸۲میلیون مترمکعب برداشت بیش از توان آبخوان در ردیف‌های بعدی این فهرست قرار گرفتند.
مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای استان با بیان اینکه در مجموع در سال آبی گذشته ۹۲۷میلیون مترمکعب اضافه‌برداشت از دشت‌های استان صورت گرفته که این رقم در دوره بلندمدت ۱۰۲۸میلیون مترمکعب بوده است، تأکید می‌کند: همین اضافه‌برداشت‌ها سبب‌ساز بحرانی شدن بسیاری از محدوده‌های آبی استان از حیث فرونشست شده و مخاطرات بسیار زیادی را برای استان و کشور به وجود آورده است.
او درد دیگر این ماجرا را نبود یک متولی خاص و متمرکز برای انجام مطالعات فرونشست و مدیریت مواجه با فرونشست می‌داند و می‌گوید: اکنون دستگاه‌های مختلفی همچون مسکن‌و‌شهرسازی، سازمان زمین‌شناسی، سازمان نقشه‌برداری، شرکت آب منطقه‌ای، مدیریت بحران استانداری و... در این زمینه دخیل هستند، اما نبود یک متولی جامع‌نگر، این حوزه را به حوزه‌ای بلاتکلیف تبدیل کرده است. از سوی دیگر دورنمای مشخصی نیز برای پایش مستمر و مطالعه فرونشست، انجام مطالعات پیشگیرانه برای مواجه با فرونشست و... وجود ندارد و به معنای دیگر نمی‌توانیم بگوییم که آینده این پدیده در استان و کشور به چه شکلی خواهد بود.
به گفته او کاهش برداشت از منابع آب زیرزمینی و تعادل‌بخشی، یکی از مهم‌ترین عوامل کنترل وقوع فرونشست و کنترل پیش‌روی فرونشست است و باید همه دستگاه‌های اجرایی استان به کمک شرکت آب منطقه‌ای بیایند. در این شرایط و با انجام اقدامات کنترلی و در صورت داشتن یک دورنمای مدون برای مواجهه با پدیده فرونشست و مدیریت تبعات ناشی از وقوع آن، شاید بتوانیم در کاهش اثرات و تبعات این مشکل بزرگ نقش‌آفرین باشیم و زمین را از خطرات بالقوه فرونشست ایمن نگه‌داریم.