حفظ یا برچیدن فضای سبز مشهد؛ موافقان و مخالفان چه می‌گویند؟

فهیمه شهری | شهرآرانیوز؛ پاییز و زمستان ۱۴۰۱ را با حداقل برف و باران پشت‌سر گذاشتیم. امیدوار بودیم بهار باران بیاید، اما بهار هم گذشت و آسمان بر مشهد سخت گرفت. خشک‌سالی‎های سه سال پیش، در پنجاه سال گذشته بی‌سابقه بوده و حالا با تابستانی که گرمای خورشیدش کام انسان و زمین را تشنه کرده است، روزی نیست که خبر‌های بحران کم‌آبی مشهد را نشنویم.

سد دوستی به گل نشسته، دشت مشهد خشک است و مقابله با بحران کم‌آبی، عنوان یکی از جلسه‌هایی است که امسال، بار‌ها مسئولان ادارات مختلف را دور هم جمع کرده است. در پس این جلسات و تصمیمات، خبر رسید که باید آب مصرفی در فضای سبز مشهد، ۳۰ درصد کاسته شود. از همان اول هم گزینه حذف چمن روی میز بود؛ گزینه‌ای که موافقان و مخالفان خودش را دارد.

موافقان، به چند نوبت آبیاری چمن اشاره می‌کنند و معتقدند باید این گیاه را از فضای سبز حذف و آن را با سنگ‌های رنگی یا گیاهان کم‌آب‌طلب جایگزین کرد، اما مخالفان، این نظر را چندان قبول ندارند و معتقدند چمن آن‌قدر‌ها هم که فکر می‌کنیم آب مصرف نمی‌کند و از طرفی، آبیاری آن باید با پساب باشد. برای همین تأکید زیادی بر بهره‌گیری از ظرفیت تصفیه‌خانه‌ها دارند. آن‌ها همچنین نگران‌اند که با کاستن فضای سبز، از طرفی تنش‌های اجتماعی و از طرفی دیگر، هزینه‌های مصرف انرژی (برای کاستن از دمای هوا) افزایش پیدا کند.

استاد جامعه شناسی محیط زیست:
چمن کمتر، تنش‌های اجتماعی بیشتر

نیاز چمن به چند نوبت آبیاری در روز، باعث شد وقتی حذف یا کم کردن آن از عرصه فضای سبز مطرح شد، خیلی‌ها با دید مثبت به این قضیه نگاه کنند. همین چندی پیش هم معاون محیط زیست و خدمات شهری شهردار مشهد از جمع آوری چمن‌ها و گیاهان با مصرف آب زیاد در ۳۵ محور اصلی مشهد خبر داد.

به دنبالش معاون مهندسی آب سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری مشهد اعلام کرد که با استفاده از پوشش‌های گیاهی کم آب طلب و سنگ‌های رنگی، ۴۲ هزار مترمکعب در مصرف آب صرفه جویی شده است. اما مهدی کلاهی که دکترای جامعه شناسی محیط زیست دارد، به تحقیقاتی اشاره می‌کند که حاکی از آن است که آب مصرفی چمن، کمتر از درخت است.

او‌ می‌گوید:، چون ریشه درخت در عمق زمین فرورفته است، باید آن قدر به آن آب داده شود که به ریشه اش برسد، اما آبیاری چمن سطحی است. به نظر او لازم است تحقیقاتی در خود مشهد انجام شود تا دقیق بررسی کنند و ببینند باتوجه به وضعیت آب وهوایی این شهر، آب مصرفی چمن و دیگر گونه‌های درختان و گیاهان چقدر است.
تأثیر چمن در فضای اجتماعی، موضوعی است که کلاهی خیلی به آن تأکید می‌کند، چراکه به گفته او، تحقیقات نشان داده است کشور‌هایی که از فضای سبز بیشتری برخوردارند، با چالش‌های اجتماعی کمتری روبه رو هستند و مردمانی آرام‌تر دارند.

به نظر او وقتی فردی به تنهایی یا همراه دوستانش، ساعتی را کنار چمن و فضای سبز می‌نشیند، تنش‌های روحی اش تعدیل می‌شود. برای همین او معتقد است اگر ما با حذف چمن، از فضای سبزمان بکاهیم، به زودی با افزایش تنش‌ها و درگیری‌های اجتماعی مواجه می‌شویم.
کلاهی چندان با گونه‌های گیاهی کم آب طلب هم موافق نیست و‌ می‌گوید: به طور معمول، این گونه‌ها زیبایی کمتری دارند، مدت کمی از سال سبز هستند و بعضی هایشان سمی اند.

به نظر او برای فضای سبز مکان‌هایی همچون کلانتری‌ها که مردم در آن توقف ندارند، می‌توان از گونه‌های کم آب طلب استفاده کرد، اما با حذف چمن در پارک‌ها اصلا موافق نیست، چراکه مردم روی چمن پارک‌ها می‌نشینند و از این طریق به آرامش روحی می‌رسند. عضو هیئت علمی دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی ادامه می‌دهد: آبی که برای آبیاری چمن لازم است، شرب نیست. ما می‌توانیم
چندین مرحله آب را تصفیه و بازیافت کنیم و آخرین مرحله آن را که اصلا مناسب نوشیدن نیست، به فضای سبز اختصاص دهیم.

حذف کاج به جای چمن

به نظر کلاهی، یکی از گونه‌های گیاهی که باید از فضای سبز ما حذف شود، درختان کاج هستند، چراکه خاک را اسیدی می‌کنند.
او به این اشاره می‌کند که برگ‌های سوزنی کاج وقتی روی زمین ریخته می‌شوند، تجزیه نمی‌شوند و در درازمدت خاک را از بین می‌برند. این استاد دانشگاه می‌گوید: متأسفانه کاج، گیاه غیربومی است که به اشتباه و ناآگاهانه وارد طبیعت ما شده است و،  چون در همه فصول سبز است، در همه جای شهر کاشته شده است، اما آثار بسیار مخربی به اکوسیستم طبیعی وارد می‌کند.

به گفته او، ما گونه‌های گیاهی متنوع و دانش فنی خوبی در مشهد داریم، فقط باید بین مسئولان و استادان دانشگاه ارتباط برقرار کنیم تا هر تصمیمی که گرفته می‌شود، از فیلتر علم عبور کند و کارشناسی شده باشد. کلاهی به ۱۵۰ میلیون درختی که قرار است در استان خراسان کاشته شود، اشاره می‌کند و‌ می‌گوید: مسئله ما کاشت نیست، بلکه زنده مانی درخت است و باید دراین زمینه هم کار کنیم تا هزینه‌هایی که صرف کاشت می‌شود، هدر نرود.

او پیشنهاد گذاشتن محفظه‌های نگهدارنده آب در پای درختان را دارد که براساس آن پای هر درختی، یک محفظه تجدیدپذیر گذاشته می‌شود که آب را درون خودش نگه می‌دارد و درخت می‌تواند تا ماه‌ها ذره ذره از این آب استفاده کند.
به نظر او با این کار ضمن صرفه جویی در مصرف آب، جلو هدررفت آب از طریق تبخیر گرفته می‌شود و گیاه هم به دلیل نداشتن آب و دیرآب دادن خشک نمی‌شود.

استاد گروه آموزشی علوم مهندسی آب دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی:
چمن کارایی زیادی در آب وهوای مشهد دارد

دکتر حسین انصاری، استاد گروه آموزشی علوم مهندسی آب دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی، نیز از دیگر مخالفان حذف چمن است. به نظر او اصلا تقسیم بندی گیاهان به کم آب طلب و پرآب طلب اشتباه است. به نظر او ما در حوزه شهری نباید گیاهان و گونه‌ها را برحسب میزان آبی که نیاز دارند، انتخاب کنیم، بلکه باید ببینیم به نسبت آبی که گیاه استفاده می‌کند، چه بهره و کارایی برای ما دارد و بعد گیاهی را انتخاب کنیم که بیشترین کارایی را متناسب با اقلیم خودمان داشته باشد.

او به برخی تصورات اشتباه مردم اشاره می‌کند و‌ می‌گوید: بین عموم مردم این طور تلقی می‌شود که هندوانه برای به عمل آمدن آب زیادی می‌طلبد و پسته نیاز آبی کمتری دارد. درحالی که اشتباه است و پسته چندبرابر هندوانه آب مصرف می‌کند. او سپس با صراحت اعلام می‌کند که به هیچ وجه قبول ندارد چمن گیاه پرمصرفی است. بعد هم تأکید می‌کند که چمن خاص فضا‌های شهری آلوده در مناطق خشک و نیمه خشک است.

به گفته او در اقلیم خشک و نیمه خشک مشهد که تشعشع زیاد خورشید را داریم، گیاهانی همچون چمن، درختان پهن برگ و گیاهانی که سایه سنگین ایجاد می‌کنند، باید کاشته شوند تا بتوانند تشعشع را جذب کنند و بکاهند.
انصاری ادامه می‌دهد: چمن قابلیت چینش دارد، تشعشع و آلودگی هوا را جذب می‌کند و بعد با چیدن آن، این آلودگی به خارج از شهر منتقل می‌شود. برای همین گیاهی مناسب برای شرایط آب وهوایی ماست.

او در مثالی به تفاوت دمای هوا در باغ وکیل آباد با نقاط گرم مشهد اشاره می‌کند و‌ می‌گوید: این تفاوت دما تا ۱۲ درجه می‌رسد و این یعنی هر قدر ما به فکر توسعه فضای سبز باشیم، از آن طرف کلی در مصرف انرژی صرفه جویی می‌شود و برعکس، هر قدر چمن و فضای سبز را کم کنیم، از آن طرف باید انرژی بیشتری برای کاهش دما صرف کنیم.

او که تحقیقات زیادی در حوزه کشاورزی و آبیاری انجام داده است، می‌گوید: به عنوان فردی که در حوزه آب تخصص دارم و با این پیش فرض که‌ می‌دانم شرایط منابع آبی ما فوق بحرانی است، معتقدم حذف چمن کار درستی نیست.
او گریزی هم به حوزه کشاورزی می‌زند و ادامه می‌دهد: ۹۵ درصد مصرف آب ما در این حوزه است و برای مدیریت مصرف آب، بیش از هر چیز باید روی آبیاری کشاورزی متمرکز شویم.

منطقی نبودن هزینه‌های حذف چمن

انصاری با یک حساب وکتاب ذهنی به هزینه‌های آبیاری و چمن می‌پردازد و‌ می‌گوید: هر هکتار فضای سبز ۵ میلیارد تومان هزینه دارد. حالا اگر فرض کنیم ۱۰ هکتار چمن را خشک کنیم، ۸ لیتر آب در ثانیه در تابستان مصرف را کم کرده ایم که این عدد نسبت به هزینه‌ای که شده است، اصلا منطقی و قابل قبول نیست. به نظر او اگر مسئولان به جای خشک کردن چمن‌های کاشته شده، چاه یک مزرعه کشاورزی را بخرند و آن را ببندند، به جای هشت لیتر آب، حدود سی لیتر آب در ثانیه به دست می‌آورند و این منطقی‌تر از آن است که چمنی را که این قدر برایش هزینه شده و مفید است، خشک کنند.

به گفته او در حوزه شهری ۹۰ درصد آبی که مردم مصرف می‌کنند، به صورت پساب برمی گردد و اگر فقط ۳۰ درصد این پساب به آبیاری فضای سبز اختصاص پیدا کند، نیاز آبی همه فضای سبز مشهد تأمین می‌شود و نیاز به حذف هیچ چمنی نیست.
به نظر او اگر ما امروز با بحران تأمین آب مواجه هستیم، به دلیل این است که سال هاست با بحران مدیریت منابع آبی روبه رو هستیم و مدیران سال‌های فراوان به صورت علمی و آینده نگرانه به این موضوع نگاه نکرده اند.

این صحبت‌های او درحالی بیان می‌شود که رئیس اداره نظارت بر فضای سبز شهرداری مشهد هم معتقد است پساب این شهر چندبرابر آب موردنیاز فضای سبز شهری است، ولی آن طور که بایدوشاید به این ظرفیت توجه نشده است.
به گفته علی خدادادی، با تکمیل تصفیه خانه‌های موجود به راحتی می‌توان تا چندبرابر نیاز آب فضای سبز مشهد را تأمین کرد.

عضو هیئت مدیره شبکه سمن‌های محیط زیستی خراسان رضوی:
حذف چمن مردم را متوجه بحران‌های آبی می‌کند

در کنار این صحبت ها، فرشته تقی زاده، عضو هیئت مدیره شبکه سمن‌های محیط زیستی خراسان رضوی، از موافقان کم کردن چمن از فضای شهری است. او‌ می‌گوید: اگر الان از زائران یا مجاوران بپرسیم مشهد چطور شهری است، همه از سرسبزی و گل کاری آن تعریف می‌کنند و کمتر کسی پیدا می‌شود که بحران آبی دشت مشهد را درک کرده باشد.

به نظر او حذف چمن حداقل تأثیری که دارد، این است که مردم متوجه بحران کم آبی می‌شوند. البته در کنار این موضوع تأکید زیادی بر استفاده از پساب دارد و‌ می‌گوید: اکنون در مشهد، فاضلابی که‌ می‌توان آن را طلای سیاه نام گذاشت، به جای اینکه بازچرخانی شود و دشت مشهد را سیراب کند، دارد وارد کشف رود می‌شود و سلامت مردم را تهدید می‌کند.

مدیرعامل انجمن دیده بانی آب، هوا، زمین معتقد است که  درکنار حذف چمن، باید کار‌های زیربنایی دیگری هم انجام داد. دراین راستا به موضوعاتی که کارشناسان برای صرفه جویی در مصرف آب مطرح کرده اند، اشاره می‌کند و‌ می‌گوید: متخصصان شرکت آبفا معتقدند اگر شبکه‌های فرسوده آبیاری در مشهد را ترمیم کنیم، ۴۰ میلیون مترمکعب آب به دست می‌آوریم. همچنین، اگر مصرف بهینه را ترویج دهیم و لوازمی مانند سرشیر‌های استاندارد با مصرف کم آب را توزیع کنیم، تا ۹۰ میلیون مترمکعب آب به دست می‌آوریم.

تقی زاده با کلامی تأکیدی ادامه می‌دهد: ۹۰ میلیون مترمکعب آب رقم کمی نیست. الان برای ۳۵ میلیون مترمکعب، می‌خواهند ۶ میلیارد هزینه کنند تا آب را از هزارمسجد منتقل کنند.
او گلایه‌های بسیاری دارد از اینکه سال هاست زنگ خطر‌های کم آبی مشهد به صدا درآمده و آن طور که بایدوشاید این موضوع مدیریت نشده است. به نظر او نتیجه این غفلت و بی تدبیری‌ها این شده است که حالا با یک فرونشست بزرگ در دشت مشهد روبه رو شده ایم و آبخوان‌ها نفس‌های آخر را‌ می‌کشند.

او تأکید بسیاری بر استفاده از راهکار‌های پایدار و نظر‌های متخصصان علمی دارد و‌ می‌گوید: راهکار‌های غیرعلمی سال‌های گذشته ما را به بن بست کنونی رسانده است. چشم‌ها را باید شست، جور دیگر باید دید.

مدیرکل بهبود محیط زیست شهری شهرداری:
احداث تصفیه خانه برای استفاده از پساب

در ادامه که سراغ سیدعلی اکبر انتظام، مدیرکل بهبود محیط زیست شهری شهرداری مشهد، می‌رویم، وی به برنامه‌های توسعه تصفیه خانه‌ها اشاره می‌کند و‌ می‌گوید: اکنون فقط ۲۰ درصد آبیاری فضای سبز مشهد با پساب انجام می‌شود، اما برنامه ریزی‌هایی در دست انجام است که امیدواریم تا یکی دو سال آینده بتوانیم کل آبیاری فضای سبز را با پساب انجام دهیم.
به گفته او یک تصفیه خانه در چهل بازه درحال بهره برداری است. قراردادی هم با آبفای مشهد بسته شده که براساس آن قرار است از خین عرب، پساب را برای آبیاری فضای سبز هدایت کنند.

او ادامه می‌دهد: یک تصفیه خانه در سیدی داریم که پیگیرش هستیم تا به شهرداری تحویل داده شود. دو تصفیه خانه را هم سازمان پارک‌ها پیگیر است که امیدواریم تا یکی دو سال آینده به بهره برداری برسد.
به گفته انتظام، اکنون اگر جایی چمن تازه داشته باشد، آن را حفظ می‌کنند، اما در جا‌هایی که عمر چمن تمام شده باشد، آن را با گونه دیگری جایگزین می‌کنند.

مدیرکل بهبود محیط زیست شهری شهرداری مشهد می‌گوید: اگر ما بتوانیم بحران امسال را با همین منابع آبی که داریم، مدیریت کنیم، از سال آینده با بهره برداری از تصفیه خانه ها، دیگر مشکلی برای آبیاری فضای سبز نخواهیم داشت و آن را از طریق پساب انجام می‌دهیم.

مشاور شرکت آب وفاضلاب مشهد:
لزوم صرفه جویی در مصرف پساب

محمدجواد سمیعی، مشاور شرکت آب وفاضلاب مشهد، از دیگر موافقان حذف چمن است. او به بارندگی کم در مشهد اشاره و با تأسف ابراز‌ می‌کند که مشهد در کل کشور، یکی از شهر‌های رکورددار در تخریب آب‌های زیرزمینی اش است.

به نظر او تناسبی بین آب برداشتی و مصرفی ما وجود ندارد و یکی از راه‌ها برای کاهش مصرف آب، همین حذف یا کم کردن چمن است. به نظر او حذف چمن، علاوه بر کمک به کاهش مصرف، از بعد تلقین روحی و اجتماعی هم اهمیت دارد، چراکه هرچه برای کم آبی تبلیغات شود، ولی چشم مردم سرسبزی را ببیند، این تبلیغات تأثیر لازم را‌ نمی‌گذارد. سمیعی معتقد است که با حذف چمن، می‌توان مردم را به بحران‌های آبی فاجعه باری که داریم، حساس‌تر کرد.

مشاور شرکت آب وفاضلاب مشهد بر ضرورت ترمیم شبکه آبیاری تأکید می‌کند و می‎گوید: این موضوع به هزینه و زمان زیادی نیاز دارد، اما نباید از آن غفلت شود. همچنین لازم است استفاده از وسایل و تجهیزات کاهنده مصرف آب را در همه بخش‌های آبیاری شهری، کشاورزی، صنعتی و... جدی بگیریم تا بتوانیم بین برداشت و مصرف آب به تناسب برسیم.

سرگروه مهندسی اجتماعی آبانگاه درباره آبیاری فضای سبز با پساب می‌گوید: در جلسات شنیده ام که اعلام می‌کنند ۲۰ درصد فضای سبز مشهد با پساب آبیاری می‌شود، اما تصورم این است که این رقم دست بالا گفته شده است و متأسفانه اکنون بخش قابل توجهی از فضای سبز به صورت قانونی و غیرقانونی از آب شبکه استفاده می‌کند.

به نظر او حتی در صورت استفاده از پساب هم باید صرفه جویی کنیم، چراکه پساب آب جدیدی نیست. سمیعی توضیح می‌دهد: در گذشته فاضلاب‌ها به صورت سنتی وارد چاه‌های جذبی می‌شدند و آرام آرام دوباره به آبخوان‌ها بازمی گشتند. حالا اگر ما این فاضلاب را جمع و دوباره استفاده کنیم، آب جدیدی نیست و درواقع داریم همان آبی را که باید به آبخوان‌ها بازگردد، استفاده می‌کنیم.