در این شماره که انتشارش هم‌زمان شده است با فرارسیدن روز زن و مادر (تولد حضرت‌فاطمه (س)) بین همه اتفاقات و قصه‌هایی که بشر برای تاریخ ساخته است، سراغ زن‌هایی رفته‌ایم که با جایگاهشان تأثیر زیادی بر جامعه داشته‌اند.
شوشتری
دبیر شهرآرامحله
بی‌شک سخن‌گفتن درباره حضور زنان فعالِ بیرون از خانه در تاریخ با اماواگر‌های فراوانی همراه است، تاریخی که در نقطه‌هایی ناعادلانه درباره زن‌ها سخن گفته و آن‌ها را پستونشین خوانده و در نقطه‌هایی هم که زیاد نیست، تصویری نشان داده است که اگر در ترازوی سنجش علم، دانش و تاریخ امروز قرار دهیم، با این مواجه می‌شویم که نقض برچسب‌های زنانه است و می‌گویند آن‌ها در شکار کرسی‌های مختلف دستی بر آتش داشته‌اند.
افرادی که شاید نسبت تعدادشان با مرد‌ها مقایسه‌پذیر نبوده، ولی حضورشان در جامعه به خودی خود در طول زمان‌های مختلف آن‌قدر چشم‌گیر بوده است که آدم‌ها بتوانند تا مدت‌ها اسم آن‌ها را در تاریخ به ذهن بسپارند و درباره آن‌ها حرف به میان آورند. به دنبال همین در این شماره که انتشارش هم‌زمان شده است با فرارسیدن روز زن و مادر (تولد حضرت‌فاطمه (س)) بین همه اتفاقات و قصه‌هایی که بشر برای تاریخ ساخته است، سراغ زن‌هایی رفته‌ایم که با جایگاهشان تأثیر زیادی بر جامعه داشته‌اند.
بهترین گواه تاریخی برای نشان‌دادن همین زنان فعال، شاغلان زن در حرم مطهر بوده و هست که تاریخ شکل‌گیری آن به قبل از فوت حضرت‌رضا (ع) (۲۰۲ ق) برمی‌گردد. در این گزارش با همراهی و تلاش‌های سازمان کتابخانه ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی به کوشش الهه محبوب و زهرا طلایی سری به همین گذشته و تاریخ (دوره صفویه، افشار، قاجار و پهلوی اول) در حرم‌مطهر زده‌ایم تا از دل تاریخ موضوعاتی را بیرون بیاوریم که برگرفته از طرح پژوهشی گزیده اسناد زنان شاغل در آستان قدس است که نشان از فعالیت زن‌ها خارج از خانه به‌عنوان شاغل در چند قرن پیش دارد.
زنان زیارت‌نامه‌خوان
اینکه نخستین زنان در حرم مطهر درچه سالی و برای چه کاری فعال شده‌اند، مشخص نیست، اما طبق اسناد موجود نخستین شغلی که برای زنان دیده می‌شود، شغل زیارت‌نامه‌خوانی است. زیارت‌نامه‌خوان‌ها نایب‌الزیارگی بعضی شاهان، درباریان، صاحب‌منصبان و بعضی از واقفان را براساس وقف یا نذر برعهده داشتند و وظیفه آن‌ها علاوه‌بر قرائت زیارت‌نامه و انجام آداب زیارت، قرائت قرآن در حرم‌مطهر بود، اما زیارت‌نامه‌خوان زن تنها در دوره شاه عباس اول صفوی وجود داشته و از همان زمان تاکنون هیچ‌وقت دوباره شرایط پرداختن به این کار برای زنان به وجود نیامده است.
در زمان شاه‌عباس اول مقرر می‌شود زیارت‌نامه‌خوان زن در حرم مطهر بگذراند که در زمان‌های قرق زنانه حاضر شود. در آن زمان «آغا فاطمه زیارت‌نامه‌خوان» این منصب را برعهده داشت و حقوق‌بگیر بود.
جایگزینی زنان در کفشبانی به جای خواجه‌ها
تاریخ نشان می‌دهد که زنان زیادی در بخش کفشبانی حرم مشغول به کار بودند و به‌عنوان شاغل حقوق می‌گرفتند، البته این شغل هم در دوره زمانی طولانی از جمع مشاغل زنانه حرم حذف شده بود و سال‌های زیادی کفشداری‌ها در حرم مردانه بود تا اینکه حدود ۲ سال قبل در دوره تولیت حجت‌الاسلام و المسلمین رئیسی تصمیم به واگذاری بخشی از کفشداری‌ها به خادم‌های زن شد. ابتدا یک کفشداری واگذار شد تا زنان با سابقه بالای خادمی در آن خدمت کنند و به مرور تعداد این کفشداری‌ها و زنان کفشدار افزوده شد.
حال آنکه سند‌ها نشان می‌دهد کفشبانی از شغل‌های قدیمی زنان در حرم مطهر بوده‌است. اولین کفشبان‌های زن هم به دوره شاه‌عباس دوم برمی‌گردند که اسناد آن تا اواخر دوره صفوی موجود است.
نکته جالب توجه دراین‌باره جایگزینی زنان کفشبان با خواجگان (افرادی که در دربار عصر صفوی مشغول به کار بودند. تعدادی از این خواجگان در مشهد سکونت داشتند، خدماتی را در آستانه مقدسه و بخش زنان انجام می‌دادند، حتی نظارت بر موقوفات مسجد گوهرشاد در بازه‌ای از زمان با خواجه‌هایی بوده است که از طرف شاه تعیین می‌شدند) بود. از آنجایی‌که در دوره صفوی حرم مطهر نوبتی برای زیارت بانوان با نام قرق بانوان وجود داشت و در این مدت حرم در اختیار بانوان قرار می‌گرفت، احتمالا از این خواجه‌ها که کار کردنشان در بخش زنانه ایرادی نداشت، استفاده می‌شد که بعد‌ها تصمیم بر جایگزینی آن‌ها با زنان گرفته شده است.
همچنین ۲ نفر از زنانی که به این سمت گماشته شده‌اند، مادر و دختر بوده‌اند و حتی در سال ۱۱۱۴ ق نوه ایشان نیز درخواست این شغل را براساس قانون واگذاری موروثی مشاغل در آستانه مطرح می‌کند که به وی سپرده می‌شود. برای برخی از این کفشبان‌ها اصطلاح کفشبان ایام زنانه عنوان شده است. از جمله خواجه‌هایی که قرار جایگزینی آن با زنان کفشبان در دوره شاه‌عباس صادر شده، خواجه‌نبی بوده است که دو زن به‌جای او کفشبان قرق زنانه شده‌اند. این افراد برای کفشبانی ۱۵۰ من غله دریافت می‌کردند (دوسوم گندم و یک‌سوم جو).
زنان بخورسوزعطر حرم این روز‌ها در بازار هم پیدا می‌شود، عطری که هنگام زیارت از تمام صحن و رواق‌های حرم امام‌رضا (ع) به مشاممان می‌رسد که با پیشرفت علم دستگاه آن را در هوا پخش می‌کند، حال آنکه همین عطرپاشی درگذشته دستی انجام می‌شد.
این شغل که در اواخر دوره صفوی در حرم مطهر ایجاد شد، در دست زنان بود. مدت زیادی هم زنان این کار را با عنوان بخورسوزی انجام می‌دادند که تا پایان دوره افشاری ادامه پیدا کرده است.
وظیفه فرد بخورسوز، خوش‌بوکردن فضای حرم مطهر با استفاده از عود و عنبر بود.
در اسناد نام ۳ زن به‌عنوان بخورسوز یاد شده است که در ایام زنانه انجام وظیفه می‌کردند.
این سه زن برای انجام این‌کار به ازای هر ۶ ماه در زمان پادشاهی نادرشاه، ۱۰ عدد نادری دستمزد می‌گرفتند. البته این حقوق بالا و پایین دارد، مثلا در سندی برای ۶ ماه به یکی از آن‌ها یک‌تومان و ۲۵۰۰ دینار مقرری پرداخت شده است.
مهندسی زنان در حرم
شاید امروز نتوان هیچ مهندس زنی در حرم‌مطهر پیداکرد که کارش نقشه‌کشی ساختمان باشد، اما درگذشته به‌ویژه با انجام اصلاحات در نظام اداری ایران که از اواخر دوره قاجار شروع شد، برخی مشاغل متناسب با نیاز‌های جدید به وجود آمد. در آستانه نیز این شغل‌ها ایجاد و برخی از آن‌ها به زنان واگذار شد، ازجمله کارمند بایگانی کتابخانه آستانه، ماشین‌نویسی و مهندسی.
به عنوان نمونه در سندی که نشان از درخواست ماشین‌نویس زن به تاریخ سال ۱۳۱۴ دارد، نام آن‌ها آمده است یا بانو ملک اوکتایی که نامش در فهرست غیاب‌های کارمندان آستانه به‌عنوان بایگانی کتابخانه درج شده است. همچنین در همین اسناد نام زنی به‌عنوان مهندس در سال ۱۳۱۷ سند خورده که در سند دیگری سمت او در حرم‌مطهر نقشه‌کشی ساختمان قید شده است.
ناگفته نماند که در همین زمان تعداد زنان شاغل در دارالشفا هم افزایش یافته است. زن‌هایی که از خیلی سال پیش در دارالشفای حرم کار می‌کردند و شغل‌هایی همچون داروسازی، بیمارداری، عزب دارالشفا (بخش اداری)، امینه و رخت‌شویی را برعهده داشتند.
متولی بودن زنانمتولی بودن زنان که به موقوفه‌ها و اداره‌کردن آن‌ها برمی‌گردد، مربوط به زمانی است که برخی واقفان، تولیت موقوفه خود را به فرزندان پسرشان واگذار می‌کردند. در صورت انقراض پسران، تولیت به فرزندان دختر می‌رسید و ایشان برای تولیت موقوفه، حق‌التولیه از حرم مطهر دریافت می‌کردند. برخی موقوفات آستان قدس دارای چنین شرایطی بودند و در پاره‌ای اوقات متولی آن‌ها طی قرن‌ها زن بوده است.
همچنین در دوره افشاریه که برای مدتی اداره مسجد جامع گوهرشاد با اداره آستانه یکی شد و زیرنظر متولی آستانه قرار گرفت، برای اداره بخشی از امور تصمیم بر به‌کارگرفتن زنان شد. در همین زمان طبق سندی از زن سیدی یاد‌شده است که خادم مسجد جماعت بوده است، حال آنکه سمتی با عنوان خادم مسجد در این دوره برای زنان دیده نمی‌شود. البته برای ۶ ماه کار خادمی در ذی‌القعده ۱۱۵۲ ق به سیده‌بیگم ۶ تومان و ۶ خروار جنس هم تعلق گرفته است.
از زن کلیددار تا خادمی دور ضریح
امروز زنان کلیددار ضریح مطهر نیستند، اما گویا در زمانی بوده‌اند. البته در این موضوع سند قطعی وجود ندارد، فقط در سندی اشاره شده که پیرزنی کلیددار بقعه حضرت‌رضا (ع) بوده است که به دوره سامانیان برمی‌گردد (قبل از آنکه ضریح مطهر ساخته شود، محل ضریح فعلی دارای بقعه بوده است). از آنجایی که دراین‌باره سند مشخص و معتبری وجود ندارد، چندان روی آن تحقیق نشده است.
خلاف این ابهام در تاریخ، درباره حضور زن‌ها دور روضه منوره (اطراف ضریح مطهر) سند‌های زیادی هست. روضه منوره‌ای که محبوب‌ترین مکان در حرم مطهر است و خادم‌های زیادی تمایل خدمت در این بخش را دارند. در دوره صفوی تنها از یک خادمه حرم در این بخش نام برده شده که اشیایی را وقف حرم کرده است.
همچنین در دوره قاجار، خادمه‌های آستانه برخی به‌عنوان خادمه ضریح خوانده شده‌اند. در واقع زنانی دارای عنوان شغلی با تعیین مواجب بودند که اشتغال به خدمت نداشتند. آن‌ها عمدتا از طبقات بالای اجتماع بودند و به نظر می‌رسد اختصاص این سمت به آن‌ها فرمایشی بود، زیرا انجام وظیفه را به نایب‌خادم می‌سپردند و این نایب‌خادمه‌ها بودند که مواجب دریافت می‌کردند. البته برخی از آن‌ها به نیابت پدربزرگ مشغول به خدمت می‌شدند.
ازجمله دختر فراش‌باشی کشیک اول است که بعد از فوت پدربزرگش خادمه مسجد ریاض می‌شود و حقوق خادمی پدربزرگش در حقش برقرار می‌شود؛ که در کنار اسم‌های مختلف نام تعدادی از همسران ناصرالدین شاه هم ازجمله خادم‌های زن آمده است.
ضابطان و جاروکشان
جاروکشی همچنان ادامه دارد و خادم‌های زن و مرد انجام می‌دهند و مثل گذشته که اینجا یاد خواهیم کرد، خدمت جداگانه محسوب نمی‌شود. البته امروز حرم مطهر جاروکش‌های پولی هم دارد.
جاروکشی اصطلاحی است که در سندی به‌عنوان شغل ثبت شده است، اما توضیح سند درباره شرح وظیفه این زن معلوم می‌کند که جاروکشی بخشی از وظایف ضابطه‌ها بوده است.
زنان ضابطه در این سند شامل حدود ۱۵ زن بودند. به نظر می‌رسد منظور از آن‌ها یک سمت باشد. همه این افراد حقوق‌بگیر زن حرم محسوب می‌شدند که برای حدود ۶ ماه خدمت به‌عنوان زنان ضابطه، کالا و پول نقدگرفته‌اند. کالا هم بیشتر شامل غلات به میزان ۵۰ من و نقد هم ۳ تومان و ۲۰۰۰ دینار می‌شود.
کنیز‌ها
کنیز، سمتی برای چند زن است که نامشان در برخی اسناد آمده است، اما وظایف مشخصی برای آن‌ها در دست نیست. جز اینکه در سندی وقف کنیزی آمده است. وظیفه او تهیه دارو و غذای بیماران به‌عنوان بیماردار تعریف شده است.
خادم‌های زن ۲۰۰۰ نفر شدند
حضور زن‌ها در حرم‌مطهر که از یکی، دونفر آغاز شده و امروز با توسعه این مکان و همچنین افزایش زائر‌ها بیشتر شده‌است. اکنون ۲۰۰۰ زن در حرم‌مطهر فعال هستند که ۲۵۱ نفر از آن‌ها به‌عنوان خدمه (خادم افتخاری) و ۱۷۵۰ نفر دیگر در قالب خادمیار شناخته می‌شوند.
این بانوان در رواق‌های ویژه خواهران علاوه‌بر خدمت در کفشداری که طی یک تا ۲ سال گذشته اضافه شده است، در ۹ حوزه تطهیر، سقایی، خدمت صندلی تاشو، انواریاری (مرتب‌کردن کتاب‌های ادعیه)، غبارروبی، مهریاری، تحویل چادر، جاروبرقی و نیز انتظامات نماز در صحن‌های مرکزی فعالیت می‌کنند.
زنان برای کار در حرم از چه مزایایی برخوردار بودند؟
حضور زنان برای خدمت در حرم‌مطهر در تمام سال‌هایی که آن‌ها حضور داشتند و دارند، با فرازونشیب‌های زیادی همراه بوده‌است. نمونه آن هم در بهره‌مندی از حقوق و مزایای این حضور که امروز بیشتر آن افتخاری است، خلاصه می‌شود. درگذشته که سند‌های آن از دوره شاه‌عباس صفوی موجود است، هر زنی که در حرم مطهر به‌کار گرفته می‌شد، به ازای انجام کار حقوق می‌گرفت که این موضوع در دوره افشاری هم وجود داشت.
همچنین در دوره قاجار و پهلوی اول به جز تعداد اندکی که بیشتر از طبقات بالای جامعه بودند، بقیه حقوق‌بگیر بودند. به‌عنوان نمونه در دوره صفوی زنان هم از امکانات موجود برای کارکنان برخوردار بوده‌اند، مثلا صرف غذا در مهمان‌سرا، دفن رایگان در حرم و اشتغال فرزندان بعد از فوت مادر.
حال آنکه از اوایل دوره پهلوی اول که حضور زنان در حرم کم‌رنگ شد و حتی سال‌هایی اصلا در خدمت‌ها حضور نداشتند. از سال‌های ابتدایی دهه ۱۳۸۰ دوباره زنان با نام خدمه و خادمیار به‌کارگرفته شدند. البته دیگر تعدادی از مزایای سال‌های گذشته را ندارند که ازجمله آن‌ها جای قبر رایگان را می‌توان نام برد.
نخستین شغل زنان در حرم چه بود؟
زیارت‌نامه‌خوانی که به‌عنوان شغل در حرم‌مطهر برای زنان و مردان تعریف شده بود، نخستین شغل زنان طبق اسناد موجود محسوب می‌شود. شغلی که برای زنان در دوره شاه‌عباس اول ایجاد شد و فقط در همان دوره به اجرا درآمد، اما برای مردان تا دوره قاجار ادامه داشت.
بعد از آن سایر شغل‌هایی که برای زنان در دوره صفویه ایجاد شده است، شامل کفشبان، خادمه حرم، خادم دارالشفا و عزب دارالشفاست. در سند‌های دوره افشاری تنها به نام بخورسوز، خادمه مسجد گوهرشاد و بیماردار دارالشفا برمی‌خوریم. در دوره قاجار تعداد مشاغل هم در نوع و هم تعداد افزایش می‌یابد. در دارالشفای سرکار فیض آثار، شغل بیماردار در ادامه دوره‌های قبل برای زنان وجود دارد و تعدادی شغل جدید ازجمله بیماردار، امینه دارالشفا، نایب پرستار، داروساز، زنان مُرضعه، جاروب‌کش و رخت‌شو، کنیز، خادمه یا نایب‌الخادمه، ضابطه، نایب ضابطه و امینه حرم ایجاد شده است.
البته در این دوره نامی از زیارت‌نامه‌خوان، کفشبان و بخورسوز که در دوره صفویه و افشاری وجود داشته است، دیده نمی‌شود. به نظر می‌رسد یا به‌طور کلی انجام آن از سوی زنان لغو شده یا اینکه جزو وظایف ضابطه‌های زن بوده است. در دوره پهلوی استفاده از خدمات زنان در قسمت‌های دیگر آستانه هم انجام شد، همچون بخش‌های آموزشی و اداری.