زهرا دلپذیر | شهرآرانیوز، چند سالی است زمزمه‌هایی برای تأسیس فرهنگستان زبان و ادبیات ترکی از سوی برخی از مدیران و فعالان فرهنگی آذربایجان و مناطق ترکی زبان به گوش می‌رسد. یکی از حامیان پروپاقرص این ایده، علی اصغر شعردوست، نماینده پیشین تبریز در مجلس شورای اسلامی، است که از چند سال قبل برای محقق کردن آن تلاش می‌کند.
او اوایل مرداد امسال در جلسه هیئت امنای بنیاد فرهنگ، هنر و ادب آذربایجان که با حضور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار شد بار دیگر این پیشنهاد را مطرح و بر ضرورت تأسیس فرهنگستان زبان ترکی با محوریت ایران اسلامی تأکید کرد. قبلا نیز برخی نمایندگان پیشین آذربایجان در مجلس شورای اسلامی چنین چیزی را به عنوان مطالبه ملی از دولت درخواست کرده بودند!
به نظر می‌رسد با اینکه هنوز این پیشنهاد عملی نشده، کشمکش‌هایی بر سر مکان آن درگرفته است؛ چنان که منصور حقیقت پور، نماینده اردبیل در نهمین دوره مجلس شورای اسلامی که ابتدا از مخالفان سرسخت تشکیل فرهنگستان زبان ترکی بود، پس از تغییر موضع و پیوستن به جرگه موافقان، بر ضرورت تأسیس چنین نهادی با محوریت استان اردبیل پافشاری می‌کند. اما هدف از راه اندازی فرهنگستان ملی در هر کشور چیست؟
آیا فرهنگستان زبان و ادب فارسی تنها از آن فارسی زبانان ایران است و دیگر زبان‌های غیررسمی در ایران باید برای خود فرهنگستان ویژه داشته باشند؟ پیشنهاددهندگان تأسیس فرهنگستان زبان ترکی چه هدفی دارند و با وجود نهادهایی، چون «بنیاد فرهنگ، هنر و ادب آذربایجان» و «بنیاد پژوهشی شهریار»، پایه گذاری فرهنگستان زبان ترکی چه لزومی دارد و آیا تهدیدی برای وحدت و یکپارچگی ملی ایرانیان نخواهد بود؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها با صاحب نظران حوزه زبان و ادبیات و فرهنگ ایران گفتگو کرده ایم. با ما همراه باشید.
دکتر محمود جعفری دهقی، استاد زبان‌های باستانی و ایران شناسی دانشگاه تهران، با تأکید بر اینکه زبان فارسی، زبان فرهنگی ملت ایران است، می‌افزاید: سرزمین ایران همچون باغی زیباست و اقوام مختلف ایران زمین، گل‌های رنگارنگ این باغ هستند و همگی زبان فارسی را پذیرفته اند؛ زیرا پیکره این زبان بسیار پهناور است و گنجینه عظیمی از ادبیات و عرفان و جهان بینی و اندیشه‌هایی بسیار گسترده را پشت سر خود دارد؛ بنابراین اگر در زبان ملی خود تردید کنیم و آن را در سایه قرار دهیم و مسائل فرعی مثل تأسیس فرهنگستان زبان ترکی را پیش بکشیم، جز اینکه گنجینه عظیم فرهنگی خود را به خطر بیندازیم و آن را مورد فراموشی و غفلت قرار دهیم نتیجه‌ای نخواهد داشت. یعنی این زمزمه‌ها نه تنها هیچ سودی برای فرهنگ ایران عزیز ندارد، به هم وطنان عزیز آذری نیز سودی نمی‌رساند و فقط جدایی و تفرقه ایجاد می‌کند.
سرویراستار بخش ایران باستان مجموعه کتاب‌های «تاریخ جامع ایران» می‌گوید: احتمالا هم غفلت و بی خبری و هم اغراض سیاسی پشت این قضایاست؛ به هر حال آن اندیشه قدیمی و کهنه برخی از همسایگان ما که می‌خواهند زبان و فرهنگ خود را به سرزمین‌های دیگر گسترش بدهند وجود دارد، اما در عمل چنین چیزی امکان ندارد، زیرا جهان ایرانی، جهانی است که از دیرباز شکل گرفته و چیزی نیست که امروز کسی بتواند آن را تغییر بدهد. من در درجه اول گناه را از خودمان می‌دانم؛ به تعبیر شاعر از ماست که بر ماست؛ زیرا بی توجهی مدیران و برنامه ریزان فرهنگی به زبان و ادب فارسی، زمینه را برای لطمه زدن به پیکره این زبان فراهم می‌کند.
این استاد دانشگاه تصریح می‌کند: زبان فارسی زبان دوم جهان اسلام است، ولی بی توجهی مدیران فرهنگی ما به زبان و ادبیات فارسی، برای نمونه در کتاب‌های درسی، سبب می‌شود کسانی که غرضی هم دارند احیانا بتوانند از این فرصت‌ها استفاده کنند و لطمه‌ای را که مدنظرشان است به این زبان و تمامیت ارضی ما وارد کنند.
جعفری دهقی با بیان اینکه کسانی که دل در گرو فرهنگ این سرزمین دارند و دلسوز ایران هستند باید حتما به چنین قضایایی واکنش نشان دهند، خاطرنشان می‌کند: الان باید وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، مدیران رسمی جامعه در این زمینه ها، عکس العمل شدید نشان دهند و مخالفت خود را با تأسیس فرهنگستان زبان ترکی خیلی صریح و روشن اعلام کنند.
دکتر حسن انوری، استاد آذری تبار و برجسته زبان و ادبیات فارسی و فرهنگ نویس نامدار کشورمان، زبان فارسی را متعلق به همه ایرانیان و پیونددهنده اقوام گوناگون این سرزمین می‌داند و می‌گوید: ایران کشوری چندهزارساله با قومیت‌های گوناگون است. در دنیا نظیر ملت ایران یا وجود ندارد یا اینکه من نمی‌شناسم.
بسیاری از تمدن‌های قدیم که با ایران به وجود آمده اند از میان رفته اند، ولی این کشور با وجود فرازونشیب‌های بسیار همچنان زنده و پایدار است؛ زیرا ویژگی‌های هویتی خاصی دارد که انسجام دهنده و وحدت بخش مردم آن است و یکی از مهم‌ترین آن‌ها زبان فارسی است. ملت ایران با داشتن زبان فارسی توانسته شاهکار‌های بزرگ جهانی به وجود آورد که دنیا در برابرش سر تعظیم فرود می‌آورد. کدام ملت را می‌شناسید که کتابی مثل شاهنامه، مثنوی معنوی، دیوان حافظ، بوستان و گلستان سعدی داشته باشد.
او تأکید می‌کند: در ایران اقوام زیادی سکونت دارند، ولی هریک جزئی از جان و تن ایران هستند. این اقوام گرچه به زبان‌های گوناگون سخن می‌گویند و هریک زبان مادری خود را دارند، از قرن‌ها قبل تاکنون برای ارتباط با هم از زبان فارسی استفاده می‌کنند.
عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی، فلسفه تشکیل فرهنگستان را در تمام کشور‌های دنیا حمایت از زبان ملی این کشور‌ها می‌داند و خاطرنشان می‌کند: کسانی که پیشنهاد تأسیس فرهنگستان زبان و ادبیات ترکی را مطرح می‌کنند، ظاهرا معنا و مفهوم واژه فرهنگستان را نمی‌دانند. باید مطالعه کنند تا بفهمند فرهنگستان در دنیا و در کتاب‌های لغت چه معنایی دارد. مثلا هدف تشکیل فرهنگستان در کشور فرانسه این است که زبان فرانسوی را تقویت کند. با اینکه زبان‌های محلی هم در این کشور هست. در بلژیک سه زبان رایج است، ولی هیچ کدام از آن‌ها فرهنگستان ندارند.
انوری تصریح می‌کند: همان طور که ابتدا عرض کردم ایران کشوری است دارای قومیت‌های مختلف و هر قومیتی زبان خاص خود را دارد. اما آیا هر گروهی باید برای خودش فرهنگستان درست کند؟ اگر این طور باشد مثلا کرد‌ها هم در کردستان باید فرهنگستان زبان کردی تشکیل بدهند؟ مسلم است که این امر اشتباه است؛ بنابراین تأسیس فرهنگستان زبان و ادبیات ترکی از نظر من کاملا بی معنا و منتفی است.
دکتر محمدجعفر یاحقی، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد و عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی، زبان فارسی را یک چتر فرهنگی وصف می‌کند که همه اقوام ایرانی را زیر پوشش خود دارد، در حالی که هر قومیتی می‌تواند هویت مستقل خود را در زیر این چتر داشته باشد.
او می‌گوید: زبان فارسی وسیله تفاهم ملی است. درواقع ما به عنوان ملت ایران باید بتوانیم با هم تفاهم داشته باشیم. دلیل اینکه یک زبان رسمی در قانون اساسی پیش بینی شده این است که مکاتبات و ارتباطات رسمی و مفاهمه ملی از طریق زبان فارسی انجام می‌شود؛ زبانی که ادبیاتی درخشان و پرسابقه دارد. در عین حال اقوام هم در داخل خودشان می‌توانند با زبان خود مکالمه کنند، ولی اگر هرکس بخواهد به زبان خودش صحبت کند به گونه‌ای که زبان رسمی نداشته باشیم تجزیه و تفرقه رخ می‌دهد.
یاحقی تأسیس فرهنگستان زبان و ادبیات ترکی را تصمیمی شتابزده و کاملا نادرست می‌داند و خاطرنشان می‌کند: مسئله فرهنگستان یک امر ملی و مرتبط با کل نظام و کلیت یک فرهنگ و کشور است و معمول این است که یک فرهنگستان رسمی در هر کشور وجود داشته باشد. وظیفه فرهنگستان برنامه ریزی برای زبان رسمی کشور است. مسلم است که زبان‌های محلی اهمیت خاص خودشان را دارند و باید به آن‌ها احترام گذاشت.
در قانون اساسی جمهوری اسلامی هم تحقیق و مطالعه درباره زبان‌های محلی و هم تکلم و تدریس آن‌ها مجاز دانسته شده و مانعی ندارد. حتی بر اساس مجوز وزارت علوم، اقلیت‌های زبانی می‌توانند چند واحدی زبان خودشان را تدریس کنند. اما این بدین معنا نیست که تشکیلات کلی مملکت را که از نظام واحد و زبان رسمی سخن می‌گوید زیر سؤال ببریم و در کنار آن جزئیات دیگری مثل تأسیس فرهنگستان زبان ترکی را مطرح کنیم.
این قضیه یک امر محلی است و هر منطقه‌ای می‌تواند در قالب یک نهاد، پژوهشکده، مؤسسه پژوهشی و... درباره زبان محلی خودش تحقیق کند و اشکالی هم ندارد؛ چنان که اکنون هم در آذربایجان، بنیاد پژوهشی شهریار بخشی از فعالیت هایش متوجه ادبیات ترکی آذربایجان است. اما اینکه نام این نهاد را فرهنگستان بگذاریم کاملا اشتباه است.
این پژوهشگر ادبیات همچنین تأسیس فرهنگستان زبان ترکی را بی احترامی و تجاوز به فرهنگ کشور‌های همسایه می‌داند و تصریح می‌کند: باید دید وقتی صحبت از فرهنگستان زبان ترکی می‌شود منظور کدام ترکی است، چون لهجه‌ها و گویش‌های متعددی در زبان ترکی هست که خیلی هایش به مملکت ما ربطی ندارد.
ترکیه و کشور‌های آسیای میانه مثل قزاقستان، ترکمنستان، قرقیزستان هر کدام زبانی دارند که از شاخه زبان ترکی است؛ بنابراین داشتن فرهنگستان زبان ترکی حق کشور ترکیه و دیگر کشور‌هایی است که زبان رسمی آن‌ها ترکی است و در ایران محملی برای این کار وجود ندارد و اگر باشد مدعی آن کشور‌های بیگانه هستند. چون در واقع شاخه‌ای از فرهنگستان زبان ترکی در آن کشور‌ها خواهد بود و در این صورت تجاوز رسمی به تمامیت ارضی آن هاست.
او اضافه می‌کند: تأسیس فرهنگستان زبان ترکی حتی بین ترک زبان‌ها در داخل کشور خودمان نیز تفرقه و کشمکش ایجاد می‌کند؛ زیرا لهجه‌ها و گویش‌های زبان ترکی در ایران هم متفاوت است و این کار به مصلحت کشور نیست. به نظرم بهترین محفل برای این کار همان بنیاد پژوهشی شهریار است که می‌توانند در آن تمام مطالعات فرهنگ ترکی را متمرکز کنند؛ چنان که چند سالی است فعالیت دارند و هیچ مشکلی هم از نظر قانونی ندارد!
عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی در پایان یادآور می‌شود: اگر منظور آقای شعردوست از عبارت «فرهنگستان زبان ترکی با محوریت ایران اسلامی» این است که محورش در ایران باشد، همان طور که عرض کردم این اقدام تجاوز به کشور‌های دیگر است و از نظر سیاسی درست نیست که برای کشوری دیگر تعیین تکلیف کنیم.
من تصور می‌کنم اینکه گفتند با محوریت ایران اسلامی، یعنی ما درچارچوب جمهوری اسلامی و موقعیت تاریخی ایران فعالیت می‌کنیم که در این صورت هم دو فرهنگستان در یک کشور نمی‌تواند وجود داشته باشد و چنین چیزی جز خدشه به یکپارچگی و وحدت ملی ایرانیان نتیجه دیگری نخواهد داشت.