آمنه مستقیمی | شهرآرانیوز؛ مهربانی و رأفت به قدری در سیره ایشان وفور داشت که به مهربانی شهرت یافته اند، از این رو در آستانه سالروز ولادت نبی خاتم (ص) در گفتگو با حجت الاسلام والمسلمین عبدالکریم پاک نیا، استاد سطوح عالی حوزه علمیه و مؤلف و محقق سیره اهل بیت (ع) و صاحب آثاری همچون «آموزه‌هایی از واپسین روز‌های حیات پیامبر (ص)»، «نگاهی به آموزه‌های تربیتی زندگی حضرت خدیجه (س)» و «بازتاب انوار وحی در گفتار پیشوای هشتم (ع)»، جلوه‌های این مهربانی را بررسی کرده ایم که در ادامه مرور می‌کنیم.
یکی از ویژگی‌های مهم پیامبر اکرم (ص)، رحمت عام و فراگیر آن حضرت به اهل عالم است. ولادت حضرت رسول (ص) درخشش ستاره رحمت بر همه عالم بود و بعثت ایشان نیز رحمت را بر همه عالمیان گستراند، چنان که قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَه لِلْعالَمِینَ»؛ رسول خدا (ص) خود نیز می‌فرمایند: «وَ إِنَّمَا بُعِثْتُ رَحْمَه»؛ یعنی من برای رحمت و محبت مبعوث شدم.
باتوجه به آنکه صفات بارز الهی در پیامبر اکرم (ص) نیز جلوه گر است، وقتی صفات خدا را مرور می‌کنیم، با جلوه‌های متعددی از رحمت مواجه می‌شویم. تعابیری همچون «یا حَبیبَ مَنْ لا حَبیبَ لَهُ، یَا أَنِیسَ مَنْ لا أَنِیسَ لَهُ»، جملگی جلوه‌های رحمت الهی را نشان می‌دهد و این‌ها در رسول خاتم (ص) نیز جلوه گر بود؛ به همین دلیل نیز قرآن می‌فرماید: «فَبِمَا رَحْمَه مِنَ ا... لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ» (آل عمران، ۳)؛ یعنی اگر محبت و عطوفت نبوی نبود، اسلام پانمی گرفت و قلوب را جذب و رشد نمی‌کرد.
جلوه‌های مهربانی پیامبر گرامی فراوان اند، چنان که محبت ایشان حتی شامل حال جمادات می‌شد و ماجرای «ستون حنانه» در مسجدالنبی (ص)، از نشانه‌های این محبت است. در تاریخ آمده است پیامبر (ص) به این ستون تکیه می‌دادند و خطبه می‌خواندند. وقتی تعداد مسلمانان افزایش یافت، گفتند ما چهره شما را نمی‌بینیم، لذا منبری ساختند که حضرت رسول (ص) بر فراز آن خطبه بگویند. ستون از اینکه توفیق تکیه دادن پیامبر (ص) را از دست داد، در فراق نبی (ص) گریست و حضرت رسول (ص) آن را مشمول عطوفت خود قرار دادند و این مهم به عنوان یکی از معجزات نبوی در تاریخ ثبت شده است.
از مهم‌ترین جلوه‌های مهربانی و عطوفت پیامبر (ص) در ماجرای فتح مکه دیده می‌شود. وقتی رسول خدا (ص) با اقتدار و پیروزی کامل وارد مکه شدند، پرچم اسلام در دست سعدبن عباده بود و او فریاد برآورد: «امروز روز انتقام (جنگ و خونریزی) است». وقتی پیامبر (ص) این سخن را شنیدند، دستور دادند پرچم را از سعد بگیرید و آن را به دست علی (ع) بدهید و خود با بیان نرم، دشمنان را خطاب قرار دادند و فرمودند: «امروز روز رحمت و محبت است» و در مواجهه با دشمنان و اسیران جنگی هم انتقام نگرفتند و به آن‌ها فرمودند: «درباره من چگونه می‌اندیشید؟»
گفتند: «جز محبت از شما انتظار نداریم» (با اینکه آزار‌های بی شمار به ایشان روا داشته بودند)؛ رسول خدا (ص) خطاب به آن‌ها بیان کردند: «امروز آنچه برادرم یوسف (ع) درباره برادران ستمگر خود انجام داد، انجام خواهم داد» و سپس آیه ۹۲ سوره مبارکه یوسف را قرائت کردند: «قَالَ لَا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ ا... لَکُمْ وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ؛ یوسف گفت: امروز هیچ خجل و متأثر نباشید که خدا گناه شما را ببخشد و او مهربان‌ترین مهربانان است» و سپس فرمودند: «شما من را آزار فراوان دادید و از شهر و دیارم آواره کردید... بروید که شما آزادشدگان (طلقا) هستید».
از دیگر اعجاز‌های رسول خدا (ص) که سبب فراگیری اسلام شد، آن است که در سال هشتم هجری با تحریک برخی قبایل، آتش جنگ حنین برافروخته و دولت نوپای نبوی گرفتار جنگی دیگر شد، اما به فضل الهی لشکریان اسلام در آن جنگ پیروز شدند. در این جنگ کار نبی (ص) بسیار پیش رفت و حضرت رسول (ص) از امداد‌های غیبی خدا بهره‌مند شدند، چنان که سوره مبارکه توبه، آیه ۲۵ به آن اشاره می‌کند: «لَقَدْ نَصَرَکُمُ ا... فِی مَوَاطِنَ کَثِیرَةٍ وَیَوْمَ حُنَیْنٍ... همانا خدا، شما مسلمین را در مواقعی بسیار یاری کرد و نیز در جنگ حنین».
پیامبر (ص) در جنگ حنین، مالک بن عوف نصری را که از دشمنان سرسخت ایشان و اسلام بود، اسیر کردند و، چون وی از حضرت امان خواست، به او امان دادند. وی در مدینه به محضر رسول خدا (ص) رسید و اموالش را به ایشان داد و پیامبر (ص) خانواده او را آزاد کردند و، چون او محبت و عطوفت نبوی را دید، از نفوذ و ثروتش در گسترش اسلام در منطقه طایف بهره گرفت و به شدت دلباخته پیامبر (ص) شد، چنان که در شعری می‌گوید: «هرگز درمیان مردم دنیا مانند محمد (ص) نه دیده ام و نه شنیده ام». وی در جای دیگری گفته است: «رسول خدا (ص) بیشترین محبت را به مردم ابراز می‌کردند».
وقتی از پیامبر رحمت (ص) درباره چرایی این همه محبت در حق مردم می‌پرسیدند، ایشان در پاسخ می‌فرمودند: «خدای عزوجل مهربان است و هر انسان مهربانی را دوست دارد». علامه حلی در رساله سعدیه آورده است که رسول خدا (ص) فرمودند: «سوگند به آن که جانم در دست اوست، رحمت خدا جز افراد مهربان را دربر نمی‌گیرد». اصحاب گفتند: «یا رسول ا... (ص)! ما همه مهربانیم». حضرت (ص) فرمودند: «منظور کسانی نیستند که فقط با خود و خانواده شان مهربان هستند، بلکه مقصود آن‌هایی اند که با همه مسلمانان مهربان اند؛ خدای متعال فرمود اگر خواهان بخشش و مهربانی من هستید، با یکدیگر مهربان باشید».
بسیاری از افراد بر اثر چشیدن طعم مهربانی پیامبر (ص)، شیفته ایشان و اسلام شدند و عاشقانه به رسول خدا (ص) عشق می‌ورزیدند. کسانی همچون عمار و بلال با چشیدن طعم محبت ایشان، شیفته حضرت رسول (ص) شدند و باوجود شکنجه‌های سخت، بازهم ندای توحید سر می‌دادند.
نقل است که ابن ابی الحدید معتزلی می‌گوید: «کسی سخن رسول خدا (ص) را نمی‌شنید، مگر آنکه محبت ایشان در دل او می‌نشست». وی همچنین می‌گوید: «حتی جوانان مشرک و کافر قریش، شیفته این کلام و مهربانی می‌شدند، چنان که قریش می‌ترسید فردی مثل ولیدبن مغیره دل به حضرت محمد (ص) بدهد». آن‌ها این مهربانی را جادو و مست کننده‌تر از شراب می‌دانستند، حتی قرآن خواندن پیامبر (ص) به گونه‌ای بود که دل‌ها را جذب می‌کرد و کفار می‌ترسیدند جوانانشان با این صوت زیبا، جذب اسلام شوند.
مهربانی و عطوفت حضرت رسول (ص) به دیگران در راستای اطاعت از خدا بود و هرجا پای معصیتی درمیان بود، ایشان هرگز محبتی ابراز نمی‌داشتند. پیامبر اعظم (ص) در این باره بسیار دقیق بودند و جایی که احساس می‌کردند حدود الهی شکسته و مسیر الهی دچار انحراف شده است، غضب می‌کردند؛ یعنی محبت و مهربانی شان مرز داشت و معتقد بودند محبت به برخی افراد، سبب ضرر و آسیب است؛ چون هر شخصی ظرفیت برخورداری از چنین محبتی را ندارد؛ مثل شاعرانی که در اشعار خود به ناموس مردم توهین می‌کردند؛ پیامبر (ص) حتی دستور به مجازات آن‌ها می‌دادند. ایشان در مقابل توهین، با بخشش و محبت رفتار می‌کردند، اما در مقابل زیرپا گذاشتن مرز‌های الهی، کوتاه نمی‌آمدند و اگرچه صاحب خُلق عظیم بودند، جایی که لازم بود، غضب پسندیده را هم اعمال می‌کردند.
فکر و اندیشه پیامبر (ص) تا قیامت ادامه دارد؛ یعنی اگرچه حضرت رسول (ص) رحلت کرده اند، معجزه جاویدان ایشان قرآن و نیز سیره حضرت، ما را از محبت و رحمت مستمرشان بهره مند می‌کند. با وجود برخی تلاش‌ها برای نشان دادن چهره خشن و تندخو از رسول ا... (ص)، قرآن بار‌ها بر رحمت و اخلاق بی مثال ایشان تأکید می‌کند و مهم اینکه این رحمت و مهربانی به صدر اسلام و تاریخ حیات بابرکتشان، محدود و محصور نشده است، بلکه تا قیامت ادامه دارد؛ البته ایشان از خدای متعال پیشی نمی‌گیرند، لذا همان طور که خداوند در جایی که لازم است غضب می‌کند، رسول خاتم (ص) نیز به وقت اقتضا، غضب کرده، دست از رحمت و محبت می‌کشند.
بیشتر مشکلات امروز جامعه به فقدان محبت و عطوفت در کلام و رفتار بازمی گردد، درحالی که اگر محبت به ارتباطات درون خانواده، روابط اجتماعی و همکاری و... وارد و اعمال شود، نه تنها از اختلاف‌های جزئی جلوگیری می‌کند، بلکه حتی مانع طرح بسیاری از پرونده‌ها در محاکم قضایی می‌شود و به این شیوه، اختلاف‌های خانوادگی کاهش یافته، آرامش بر خانه و خانواده و جامعه حاکم می‌شود.