شهرآرانیوز؛ نوشتن و گفتن درباره نسبت زنان و ادبیات دفاع مقدس را باید از دو زاویه دید؛ اول اینکه حضور زنان در دفاع مقدس چه به صورت مستقیم در جنگ و چه پشت جبهه، چگونه و چقدر بازتاب داشته است و آیا این بازتاب به سهم واقعی آنان اشاره دارد یا کم کاری شده است. در نگاه دوم باید دید خود زنان به عنوان کنشگران این میدان چقدر به حوزه ادبیات داستانی و شعر راه یافته و نقش آفرین بوده اند و شعر سروده یا داستان نوشته اند.
بر کسی پوشیده نیست که زنان ایرانی در هشت سال دفاع مقدس نقش بسزایی داشتند و کمک‌های زیادی در پیشرفت و موفقیت عملیات رزمی داشتند؛ خدماتی مانند پرستاری از سربازان مجروح در بیمارستان ها، حضور در خط مقدم جبهه در سال‌های اول جنگ، حفظ حریم خانواده در غیاب همسران رزمنده، تشویق برادران، همسران و فرزندانشان به حضور در جبهه و تهیه آذوقه و پوشاک برای رزمندگان.
جالب اینکه چند روز پیش (چهارشنبه ۲۹ شهریور ۱۴۰۲) رهبر معظم انقلاب هم در دیدار پیشکسوتان و فعالان دفاع مقدس و مقاومت به این موضوع اشاره کردند و از قضا با نام بردن از کتاب «حوض خون» نوشته فاطمه سادات میرعالی فرمودند: «در بخش‌های گوناگون پشتیبانی، خانواده ها، زنان خانه دار و دیگران ـ هم بودند ـ در قسمت پشتیبانی از رزمندگان، شست وشوی لباس‌های خونی رزمندگان ـ حوض خون که کتابش نوشته شد و بنده هم یک وقتی اسم بردم ـ و از این قبیل، اصلا همه ملت درگیر بودند.» ۱
ایشان همچنین در مهرماه سال ۱۴۰۰ در دیدار دست اندرکاران کنگره شهدای زنجان با اشاره به کتاب «حوض خون» فرمودند: «من به تازگی یک کتابی خواندم به نام حوض خون ـ البته من در اهواز دیده بودم؛ خودم مشاهده کردم آنجایی را که لباس‌های خونی رزمندگان را و ملحفه‌های خونی بیمارستان‌ها و رزمندگان را می‌شستند؛ این‌ها را دیدم ـ که این کتاب تفصیل این چیز‌ها را نوشته؛ انسان واقعا حیرت می‌کند؛ انسان شرمنده می‌شود در مقابل این همه خدمتی که این بانوان انجام دادند در طول چند سال و چه زحماتی را متحمل شدند؛ این‌ها چیز‌هایی است که قابل ذکر کردن است.»
بازتاب نقش مؤثر بانوان در ابعاد مختلف دفاع مقدس مهم است. ادبیات داستانی و خاطره نگاری بیش از دیگر قالب‌های ادبی می‌تواند بستر این بازتاب باشد. حوزه ادبیات داستانی هر کشور روایتگر بخشی از تاریخ آن محسوب می‌شود و چهره زنانه جنگ و دفاع مقدس و حضور ارزشمند زنان در این دوران را می‌توان در صفحه‌هایی از ادبیات داستانی دفاع مقدس پیدا کرد. این بازآفرینی یا به روایت نویسندگان مرد صورت گرفته است، یا خود زنان چه در قالب نویسنده و چه در جایگاه راوی به یادگار گذاشته اند.
نویسندگان زن، در راستای نشان دادن ایثارگری‌های زنان، آثار درخور توجهی عرضه کرده اند. این آثار را می توان هم از منظر وقایع سال‌های دفاع مقدس و هم وقایع پس از آن و ارتباطش با نسل بازمانده از جنگ، بررسی کرد. این زنان یا جنگ را دیده و راوی جنگ بوده اند؛ یا تنها به عنوان نویسنده، با بهره گیری از تخیل و با تکیه بر واقعیات، قلم به دست گرفته اند.
البته در این میان زنانی هم خود راوی و هم نویسنده وقایع دوران دفاع مقدس بوده اند... نویسندگان زن در عرصه ادبیات داستانی دفاع مقدس به دلیل برخورداری از نثری عاطفی، دارای جایگاه ویژه‌ای هستند. در این دسته از آثار، به دلیل بهره گیری از عنصر خیال می‌توان به شکل بارزتری، شاهد خلق شخصیت‌های زن ماندگار در عرصه دفاع مقدس شد.
در ادبیات دفاع مقدس، زنان ایثارگر را می‌توان به دو دسته؛ زنان حاضر در مناطق جنگی و جبهه و پشت جبهه تقسیم بندی کرد. زنان جبهه شامل زنان جنگ زده و ساکن مناطق مرزی و زنانی می‌شوند که به واسطه مشاغلی مانند: پزشکی، پرستاری، عکاسی، خبرنگاری و ... اجازه حضور در جبهه را داشته اند؛ اما بیشتر زنان در این ادبیات، زنان پشت جبهه هستند که همسران، مادران و خواهران شهید، جانباز و اسیر هستند.
زهرا زواریان، نویسنده دفاع مقدس، معتقد است: در داستان‌های زنانه دوران دفاع مقدس هویت زنانه بسیار پررنگ‌تر است. مفاهیمی مانند مادر بودن یا همسر بودن مؤلفه‌های جا افتاده به شمار می‌روند. همچنین زنان داستان نویس علاوه بر مسئله خودآگاهی به مسئله مرگ آگاهی هم می‌پردازند.
در این سال‌ها در حوزه ادبیات داستانی با نهضت خاطره نویسی روبه رو هستیم که تلاش می کند تاریخ شفاهی ما که بخشی از هویت این سرزمین را شکل می دهد، به صورت ماندگاری ثبت کند. در این میدان معمولا یا نویسنده خانم است یا راوی. یکی از بهترین نمونه‌ها در این زمینه «دا» نوشته «سیده اعظم حسینی» بر اساس خاطرات سیده زهرا حسینی است.
«یکشنبه آخر» نوشته «معصومه رامهرمزی» نیز روایتی زنانه و موفق از جنگ را به دلیل حضور دختر جوانی که جنگ از او آدم دیگری می سازد، ارائه می دهد. «عروس جنوب» نوشته «شمسی خسروی» از حضور دختر جوانی به عنوان پرستار برای بازگویی ناگفته های دوران اشغال خرمشهر بهره می برد. «پوتینهای مریم» نوشته «مریم امجدی» به دلیل حضور فعال نویسنده در موقعیتهای مختلف، امکان مرور و بررسی بسیاری از رویداد‌های مهمی که در خرمشهر از اشغال تا آزادسازی روی داده است، فراهم می کند.
در بخش رمان‌ها و مجموعه داستان‌های جنگی می‌توان به سه گانه «بلقیس سلیمانی» که خود شامل دو رمان «بازی آخر بانو»، «خاله بازی» و مجموعه داستان «بازی عروس و داماد» است، اشاره کرد که اشاراتی غیرمستقیم به جنگ تحمیلی دارد.
مهاجرت هم موضوع مهمی در ادبیات داستانی جنگ با رویکرد زنانه است. «منیژه آرمین» در «سرود اروند» ما را با موضوع مهاجرت اجباری زنان و خانواده هایشان در دوران جنگ روبه رو می‌کند.
دوران پس از جنگ هم میدانی برای حضور زنان بوده است. در این بخش اغلب آثار به تأثیر جنگ بر بازماندگان و خانواده هایشان و شهدا، جانبازان و اسرا می‌پردازد، مانند مجموعه داستان «هفت بند» و «جای خالی آفتابگردان ها» از راضیه تجار یا «دور گردون» نوشته «طاهره ایبد» که روایت سه نسل از زنان را درقالب مادر، همسر و دختر جانباز مطرح می کند.
منیژه آرمین که داستان‌های کوتاه متعددی در حوزه دفاع مقدس نوشته است معتقد است: با اینکه زنان در هشت سال دفاع مقدس حضور جدی و پررنگی داشتند؛ اما هنوز شخصیت ماندگاری از زنان در ادبیات دفاع مقدس به تصویر کشیده نشده است. زنان در هشت سال دفاع مقدس به عنوان پرستار، پزشک، رزمنده در جبهه‌ها حضور داشتند و در پشت جبهه‌ها نیز شاهد حضور جدی زنان بودیم؛ اما متأسفانه در کتاب‌ها و فیلم‌هایی که نوشته و ساخته شده است، زنان تنها نقش همسر یا خواهر یا مادر شهید را بازی می‌کنند و تنها از یک زاویه به زنان در ادبیات دفاع مقدس پرداختن، یکی از معایب اصلی آثار دفاع مقدس به شمار می‌رود.
برخلاف داستان که علاوه بر آفرینندگی و صاحب قلم بودن خود زنان، نقش زنان در رمان‌ها منعکس می‌شود، در حوزه شعر وجه آفرینندگی مهم است و تعداد شاعران بانویی که درباره دفاع مقدس شعر سروده اند بسیار چشمگیر است. در هفدهمین همایش سراسری شعر دفاع مقدس (۱۳۸۷) بود که سیدضیاءالدین شفیعی، دبیر این همایش، از افزایش تعداد بانوان شاعر خبر داد و گفت: اگر در دهه‌های اول ۲ تا ۵ درصد شاعران عرصه دفاع مقدس، زن بودند، امروز این نسبت به ۳۰ تا ۳۵ درصد افزایش پیدا کرده است. به گفته او این تغییر چنان جدی بود که موجب تغییر در ترکیب هیئت داوران همایش سراسری شعر دفاع مقدس شد و حضور ۳ شاعر زن (منصوره نیکوگفتار، عرفان نظرآهاری و سودابه امینی) را در میان دوازده شاعر نهایی هفدهمین دوره این کنگره، دلیلی بر صحت این مدعا ارزیابی کرد.
در همان سال پرویز بیگی حبیب آبادی در دومین جلسه همایش «نخل و خورشید» از حضور یک سومی بانوان شاعر دفاع مقدس سخن گفت. تعداد شاعران زن چنان رو به افزایش بود که در همان سال‌ها حسین اسرافیلی و شیرینعلی گلمرادی کتاب «مریم‌ها و شقایق ها» را نوشتند که درباره بانوان سراینده شعر دفاع مقدس منتشر کردند. در سال‌های بعد و بعدتر تعداد این شاعران افزون شد و امروزه بخش زیادی از اشعار دفاع مقدس سروده بانوان است.
البته این بدان معنا نیست که شاعران مرد به تأثیر حضور زنان در دفاع مقدس اشاره نکرده اند. در همان سال‌های نخست شاعرانی مانند «سلمان هراتی» که از پیشکسوتان شعر پایداری است و خود به چشم خویش صحنه‌های دل انگیز حضور شور آفرین زنان را در پشت جبهه مشاهده کرده است، نقش زنان در پشت جبهه را این گونه به تصویر می‌کشد:
او کنار تنور داغ
با «سیب گل» و «فاطمه»، نان می‌پزد
برای بچه‌های جبهه
او در جبهه هست
با بچه ها، فشنگ خالی می‌کند
اما خود بانوان شاعر میدان را در دست گرفتند و امروز با انبوهی از شعر زنان شاعر روبه رو ییم که از جنگ و تبعات آن سرودند که گاهی نگاه‌های متفاوتی در این میان دیده می‌شود. به طور مثال «صدیقه وسمقی» نقش اقتصادی زن و تلاش او را برای کسب درآمد و برطرف کردن نیاز خانواده در شهر اهواز این گونه تصویر می‌کند:
زن ماهی فروش که تمام هستی اش را در کپر
سوزانده بودند
سر بازار حمیدیه نشسته بود
و اهواز از هجوم موشک دشمن
پر از فریاد بود و خون...
و شاعران زن بسیار دیگری مانند سپیده کاشانی که بار‌ها با حضور خود در جبهه‌ها به تشویق و تهییج رزمندگان اسلام به دفاع و مبارزه پرداخت و در یک کلام می‌توان شعر او را بازتابی از هشت سال دفاع مقدس دانست.
منابع:
۱:سایت Khamenei.ir، چهارشنبه ۲۹ شهریور ۱۴۰۲، بیانات.
۲: سایت Khamenei.ir، چهارشنبه ۲۴ مهر ۱۴۰۰، بیانات.
۳: بصیری، مریم، زن به قلم زنان در رمان دفاع مقدس، مجله پیام زن، شماره ۲۵۸، شهریور ۹۲.
۴: خبرگزاری مهر، نشست زنانه نویسی در ادبیات دفاع مقدس، ۲۷/۶/۹۲.
۵: آرمین، منیژه، در گفتگو باهنر آنلاین ۲/۷/۹۱.
۶: هراتی سلمان (۱۳۶۸) از آسمان سبز تهران: حوزه‌ی هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
۷: وسمقی صدیقه (۱۳۶۸) نماز باران، تهران: امیرکبیر.