طوبی اردلان | شهرآرانیوز؛ مشهد سحرگاه دیروز باز لرزید. کانون زلزله این بار هم هرات افغانستان بوده است. آمار‌ها باز هم شدت زلزله در کانون اصلی را بیش از شش ریشتر نوشته‌اند و این شدت برای مشهد، نصف بوده است. با این‌همه، ترس، پریشانی و سردرگمی را می‌شد در چهره مردمی دید که خودشان را از آپارتمان‌ها، برج‌ها و حتی خانه‌های ویلایی به بیرون کشانده بودند.
این زلزله و حتی آنچه مشهد در دست‌کم پنج سال گذشته تجربه کرده است، شبیه به هیچ‌کدام از زلزله‌های تاریخی خراسان نیست؛ زلزله‌هایی که گزارش بیشتر آن‌ها را می‌توان در سفرنامه سیاحان و جهانگردانِ خارجی در قرن‌های گذشته مشاهده کرد. سطر‌های بعدی مختصری از رویداد‌های گزارش‌شده از زلزله‌های بزرگ مشهد و خراسان در همین سفرنامه‌هاست.
برابر آنچه تاریخ‌نگاران ثبت کرده‌اند، سال ۵۸۷ خورشیدی زمین‌لرزه بزرگی رخ می‌دهد که سبب ویرانی نیشابور و ازبین‌رفتن حدود ۱۰ هزار نفر از اهالی آن می‌شود. به‌گزارش «چارلز ملویل» عمق این زمین‌لرزه فاجعه‌بار به‌حدی بوده که در سراسر بخش بزرگی از خراسان باختری احساس شده و منطقه نیشابور را به‌کلی ویران کرده است. آسیب در بیرون شهر نیز به همان اندازه سنگین بوده، به‌گونه‌ای که از چندین روستا حتی یک نفر نیز جان سالم به در نبرده است.
همچنین، در سال۷۱۵خورشیدی وقوع یک زمین‌لرزه ولایات خواف و زوزن را به‌کلی ویران می‌کند. به‌گفته «مجد خوافی» در کتاب «روضه‌خلد»، این زلزله که در سحرگاه رخ داده، آن‌قدر شدید بوده است که انگار زمین را از مدار خود خارج می‌کند و سبب مرگ ۲۰ هزار تن می‌شود: «زلزله‌ای از نوایب زمان که در مدت هزار سال کسی ندیده و نشنیده به خواف رسید. یعنی علی‌الخصوص به شهرجرد. نزدیک سحر زمین چنان جنبید که گفتی از مرکز خود خارج شد یا خود فلک خارج مرکز گشت، در لحظه‌ای قریب ۲۰ هزار خلق هلاک شدند و محبوس دل خاک گشتند.»
یکی‌دیگر از زلزله‌های مهیبی که خسارات فراوانی به اماکن و ابنیه مشهد وارد کرده، در سال۱۰۵۲خورشیدی به وقوع پیوسته است. این حادثه عظیم که مقارن با حکومت شاه‌سلیمان صفوی بوده است، موجب کشته‌شدن ۴ هزار نفر و ویرانی بخش بزرگی از شهر به‌ویژه تخریب ابنیه تاریخی می‌شود. مدرس رضوی دراین‌باره نوشته است: «زلزله سختی در خراسان خاصه مشهد مقدس روی داد و عمارات آستان‌قدس و گنبد مطهر و اکثر خانات بازار خراب شد.» برادر شیخ حرعاملی در کتاب «درالمسلوک» نیز گفته این زلزله موجب ازبین‌رفتن قبه مبارک حضرت‌رضا (ع) و مناره‌های مسجد جامع شده است.
«شاردن»، سیاح فرانسوی، نیز در توصیف این زلزله و اقدامات شاه‌سلیمان می‌نویسد: «در روز یازدهم دو پیک با خبر‌های وحشت‌انگیز یکی پس از دیگری به پایتخت رسید. آن دو خبر آوردند دوسوم مشهد مرکز ایالت خراسان و نصف شهر نیشابور و شهرک دیگری نزدیک به این شهر بر اثر وقوع زلزله‌ای سخت، ویران شده‌اند. آنچه بیشتر مایه تأثر و تأسف همه مردمان به‌خصوص مؤمنان شد، آسیب‌رسیدن به مسجد مشهد (منظور حرم مطهر است) بود که مزار حضرت‌رضا (ع) در آن است.
این مسجد که در سراسر مشرق‌زمین به عظمت و شکوه شُهره است، گنبدش بر اثر زلزله کاملا فروریخته، اما بنا بر آنچه می‌گویند، دیگر قسمت‌های بنا بدون آسیب به‌جا مانده است. شاه به‌محض مطلع‌شدن بر این حادثه مصیبت‌بار یکی از شخصیت‌های بزرگ دربار خود را برای سنجش خساراتی که بر این مکان مقدس وارد آمده، اعزام کرد و به او دستور داد بدون توقف زیاد در راه، خود را به مشهد برساند. چند روز بعد دو شخصیت مهم دیگر را به آن شهر فرستاد تا فرامین وی را درباره ترمیم خرابی‌ها به اولیای امور آن استان ابلاغ کنند.»
با روی‌کارآمدن مطبوعات در دوره قاجار، گزارش زلزله‌های بسیاری را می‌توان یافت که در خراسان رخ داده است. نخستین خبر منتشرشده از وقوع زلزله در مشهد را هم جریده «کاغذ اخبار» در ۱۹ شعبان ۱۲۶۷ (۲۹ خرداد ۱۲۳۰) یعنی ۱۷۲ سال پیش چاپ کرده و نوشته است: «ازجمله خبر آخر که از خراسان به دارالخلافه طهران رسیده، آن است که در شهر مقدس مشهد زلزله شده، اما جزئی بوده و چندان شدت نکرده و سخت نبوده، ولی در قوچان شدت داشته است. به‌طوری‌که یک‌ربع از خانه‌های آنجا به‌کلی افتاده یا دیوارشان شکسته است و تخمینا ۱۶۰ نفر را کشته است. چون وقوع زلزله در روز بوده، بیش از این کسی تلف نشده است.»
جالب است بدانید که مطبوعات ایران بین سال‌های ۱۸۵۱ تا ۱۸۹۹میلادی (۱۲۲۹ تا ۱۳۱۶ خورشیدی) وقوع ۱۳۵زمین‌لرزه را ثبت کرده‌اند. بین سال‌های ۱۳۱۷ تا ۱۳۴۲ خورشیدی نیز حدود ۵۰زمین‌لرزه در مطبوعات ثبت شده است. در این منابع ۲۳زمین‌لرزه بین سال‌های ۱۳۳۲ تا ۱۳۴۰ خورشیدی ثبت شده که ۱۸ زلزله از این شمار در خراسان رخ داده است.
مطالعات آرشیوی در ابتدای سده بیستم که بخش عمده آن اخبار کنسولگری‌های بیگانه در ایران است نیز نشان می‌دهد ۶۰زمین‌لرزه وجود داشته است که ۱۰مورد آن ویرانگر و بقیه خفیف یا پس‌لرزه بوده و پراکندگی آن‌ها نیز در شهر‌های تهران، مشهد و بوشهر بوده است. گزارش‌های پس از پیمان ۱۹۰۷ انگلیس و روسیه بر سر تقسیم ایران نیز نشان می‌دهد ۱۹ زمین‌لرزه ثبت‌شده در این مدت، در شمال شرق خراسان رخ داده که مشهد، ترشیز (کاشمر) و تربت‌حیدریه را دربرمی‌گیرد.
پس از این و هم‌زمان با پیشرفت علم در قرن ۱۴ خورشیدی، گزارش‌های ثبت‌شده از زلزله، نسبتا دقیق‌تر شده است و بر اساس گزارش‌های امدادی، آمار زیان‌های زمین‌لرزه در نقاط گوناگون کشور تا سال ۱۹۴۰ میلادی (۱۳۱۸ خورشیدی) مشخص شده‌اند.