به گزارش شهرآرانیوز از کوچه‌های قدیمی مشهد با سایه‌سار سبز درختانشان، برووبیای آدم‌های نامدار و جای خالی کاشی‌آبیِ خانه‌های تاریخی شان، بسیار گفته‌ایم و این‌بار می‌خواهیم از معبر‌هایی بگوییم که از دل همین کوچه‌ها سر بلند کرده‌اند، هم‌پای مشهد رشد کرده، تغییر یافته‌اند و تا هنوز حیات دارند. یکی از این کوچه‌ها «حوض‌امیر» است. مسیر اصلی این کوچه تا کوچه محراب‌خان، یادگار سال‌های قبل از حکومت قاجار‌ها بر ایران و ادامه آن تا کوچه قدیم ته‌پل‌محله یا نوغان ۴ (اکنون به نام طلایی شناخته می‌شود) یادگار دهه‌های نخست دوران پهلوی است.
مهم‌ترین فرعی «حوض‌امیر» که خود روزگاری مسیر اصلی بوده است و تابلوی طبرسی ۲ در ابتدایش خودنمایی می‌کند، نیز حاصل پدید آمدن خیابان طبرسی در سال‌های نخست سده چهاردهم هجری بر خرابه‌های قبرستان قتلگاه است، با این حال هر سه این مسیر‌ها که اکنون درکنار هم به کوچه حوض‌امیر مشهور هستند، در طول سالیان اخیر (به‌ویژه پنجاه سال گذشته) تغییرات بسیاری را به خود دیده‌اند، به طوری‌که هر سه آنان تنها نامی از دوران قدیم را یدک می‌کشند و اگر نبود مسجد حوض‌امیر و یکی‌دو بنای قدیمی باقی‌مانده از نیمه نخست سده چهاردهم هجری، کسی نمی‌توانست گذشته‌ای درخورتوجه را برای آنان تصور کند.
کوچه حوض‌امیر دست‌کم از دوران صفویه به این‌سو، مهم‌ترین راه ارتباطی بخش میانی محله نوغان با قبرستان قتلگاه بوده است. در نقشه قاجاری دالمج، نیز این معبر شامل یک راسته کوچه با چهار فرعی شرقی و دو فرعی غربی بوده است که همه آن‌ها بن‌بست بوده‌اند. همچنین این کوچه در آن زمان، تنها از مسیر کوچه محراب‌خان به کوچه‌های نوغان و باغ‌طاووس و سپس از طریق این دو به سایر نقاط شهر، مرتبط می‌شده است.
در آن دوران، نخستین بنای مسیر شرقی کوچه (درست در محل تقاطع آن با قبرستان قتلگاه) حوض آبی به نام «امیر» بوده است. این امر گواه آن است که بخش ابتدایی کوچه کنونی حوض‌امیر در سال‌های بعد، بر خرابه‌های قبرستان، قد علم کرده است که از تغییر مسیر کوچه حوض محمدعلی‌خان یا آستانه‌پرست کنونی نیز خبر می‌دهد.
موضوع مهم دیگری که می‌شود از این نقشه برداشت کرد، یکی بودن مسیر فعلی کوچه فروزان (طبرسی‌یک) با مسیر انتهایی کوچه حوض‌محمدعلی‌خان و ادامه پیدا کردن آن تا محدوده کوچه گنبدخشتی کنونی است.
همچنین براساس این نقشه، ادامه کوچه حوض‌امیر پس از تقاطع با کوچه محراب‌خان (اکنون به کوچه طلایی معروف است) شامل دو بن‌بست جدا ازهم بوده است؛ یکی از این بن‌بست‌ها، درست رو‌به‌روی بخش انتهایی کوچه حوض‌امیر قرار داشته و بن‌بست دیگر در محدوده تقاطع کنونی کوچه طلایی با شارستان ته‌پل‌محله بوده است.
حدفاصل این دو بن‌بست نیز چند پلاک مسکونی بزرگ قرار داشته است که در سال‌های بعد، کوچک‌تر شده و به این صورت، بن‌بست‌های دو سمتِ کوچه طلایی به‌هم رسیده و یکی شده‌اند. سرانجام اینکه این کوچه در آن زمان، در محدوده مسجد و حسینیه بهشهری‌ها، میزبان بَنایی مذهبی به نام «تکیه حاج‌محمد‌جعفر» نیز بوده است.
کوچه حوض‌امیر در نیمه نخست سده ۱۴ خورشیدی به‌دلیل دو دوره نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی و همچنین تقسیم واحد‌های مسکونی بزرگ به واحد‌های کوچک‌تر، تغییرات چشمگیری را به خود دیده است. در نخستین مرحله از این تغییرات و پس از فعالیت‌های انجام‌شده توسط محمدولی اسدی -برای ایجاد خیابانی جدید در ضلع شمالی حرم مطهر به نام طبرسی و درنتیجه تخریب بخش درخورتوجهی از قبرستان قتلگاه- مقداری بر طول کوچه افزوده شد.
بدین‌گونه، دیگر حوض آب‌امیر در ابتدای کوچه قرار نداشته است و محل آن در نقشه، حدود تلاقی نخستین فرعی غربی خیابان جدید‌الاحداث طبرسی با کوچه حوض‌امیر را نشان می‌دهد؛ این امر سبب می‌شود کوچه حوض‌امیر، دارای دو مسیر ورودی اولیه (یکی از کوچه حوض‌محمدعلی‌خان و دیگری از خیابان طبرسی) شود.
این دو ورودی از همان دوران تاکنون، به‌ترتیب به نام‌های کوچه حوض‌امیر و کوچه فروزان شناخته می‌شوند؛ البته مسیر کوچه فروزان، خود در طول سال‌های بعد، به‌ویژه در جریان اجرای دومین طرح نوسازی اطراف حرم مطهر، به‌دست عبدالعظیم ولیان دچار تغییرات درخورتوجهی شده، ورودی آن جا‌به‌جا می‌شود.
این تغییر بر اثر قرار گرفتن بخشی از کوچه در بست ورودی حرم مطهر رضوی رخ می‌دهد و به این صورت، کوچه‌های فروزان و حوض‌امیر -که در ابتدا تاحدی موازی هم بودند و بر اثر شکستی در مسیر کوچه فروزان باهم یکی شدند- به دو کوچه عمود برهم تبدیل می‌شوند. همچنین در این دوران، کوچه طلایی (یعنی ادامه کوچه حوض‌امیر پس از تقاطع کوچه محراب‌خان) به‌مرور شکل کاملی به خود می‌گیرد، آن‌چنان که این محدوده به مسیر اصلی دسترسی مجاوران و زائران ساکن در کوچه حوض‌امیر با محلات نوغان، ته‌پل‌محله و سپس سایر مناطق شهر تبدیل می‌شود.
دیگر تغییر مهم این محدوده در دوران پهلوی، کمرنگ شدن سکونت مشهدی‌ها در آن و افزایش شمار واحد‌های اقامتی کوچه است. این امر به‌ویژه در سال‌های دهه ۵۰ که به‌دستور عبدالعظیم ولیان، تعداد درخورتوجهی از بنا‌های اقامتی شهر در جریان توسعه حرم مطهر رضوی تخریب شدند، نمود پیدا کرد.
وضعیت کوچه حوض‌امیر در سال‌های نخست پس از انقلاب اسلامی، تا حد بسیاری شبیه دهه ۵۰ است. در این دوره نیز به‌دلیل رشد واحد‌های اقامتی و تجاری، بافت مسکونی کوچه به‌سرعت تحلیل می‌رود، تاجایی‌که حدود دهه ۸۰ در بخش ابتدایی کوچه، تقریبا هیچ واحد مسکونی‌ای دراختیار مشهدی‌ها قرار ندارد.
البته کوچه طلایی تا نخستین سال‌های اجرای طرح سوم نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی، وضعیت دیگری داشته و بیشتر خانه‌های آن دراختیار مشهدی‌ها بوده است، اما با اجرای این طرح، وضعیت آن دگرگون می‌شود. اکنون از تمام پلاک‌های کوچه طلایی، تنها ساکنان یک منزل همچنان مشهدی هستند و بقیه پلاک‌ها یا به اقامتی تبدیل شده‌اند یا از آن‌ها به‌عنوان انبار استفاده می‌شود. در این میان، تعدادی از آن‌ها هم رها شده‌اند و نیمه‌مخروبه هستند. در ادامه باید گفت شهرداری دو پلاک بزرگ حوض‌امیر را که حاصل تخریب چند خانه قدیمی هستند، به پارکینگ عمومی تبدیل کرده است و پلاک آغازین کوچه (از سمت شارستان) هم‌اکنون پروژه‌ای اقامتی و درحال ساخت است.
وضعیت کوچه فروزان هم بهتر از این نیست. بخش جنوبی کوچه (صرف‌نظر از پلاک مشترک این مسیر و کوچه حوض‌امیر) به‌طور کامل تخریب شده و اکنون تعدادی سازه موقت (وابسته به آستان‌قدس‌رضوی) به‌جای خانه‌های متعدد آن ایجاد شده است، اما وضعیت بخش شمالی، اندکی بهتر است.
در این بخش کوچه فروزان، هنوز دو فرعی شماره ۲ و ۴ باوجود تخریب و گودبرداری بنا‌های حدفاصل آن‌ها، وجود خارجی دارند؛ البته تمام پلاک‌های موجود در این دو کوچه (در ادامه بخش شمالی کوچه فروزان تا مسجد حوض‌امیر) به‌جز یک پلاک که به‌عنوان انبار استفاده می‌شود، به بنا‌های اقامتی و تجاری تبدیل شده‌اند. همچنین با تخریب آخرین پلاک فرعی شماره‌یک فروزان از یک‌سو و آخرین پلاک فرعی شماره ۹ حوض‌امیر از دیگرسو، تنها فضای سبز موقت این محدوده پدید آمده است. وضعیت کنونی راسته کوچه حوض‌امیر هم کم از وضعیت دو کوچه فروزان و طلایی ندارد.
در سال‌های اخیر، تقریبا تمام بنا‌های قدیمی این کوچه، چه در بدنه اصلی و چه فرعی‌ها (که از یک‌سو تا شماره ۹ و از دیگرسو تا شماره ۴ از مسیر اصلی منشعب شده‌اند) قامت بنا‌های تجاری‌اقامتی به خود گرفته‌اند. تنها یک بنا در انتهای کوچه فرعی شماره ۲ و یک بنای قدیمی در بخش انتهایی کوچه حوض‌امیر (در مجاورت مسجد و حسینیه بهشهری‌ها) از بنا‌های سال‌های نخست سده چهاردهم این کوچه باقی مانده است. در این بین، بنای مجاور مسجد، دارای یک کتیبه زیبا به خط مرحوم رضوان است که می‌توان از آن درکنار مسجد حوض‌امیر که اکنون فضای حوض آن به چندین واحد تجاری تقسیم شده است، به‌عنوان دو نماد هویتی کوچه در وضعیت کنونی نام برد.
تغییر ساختار کوچه حوض‌امیر از یک کوچه مشهدی‌نشین به محلی برای فعالیت مجموعه‌های کوچک و بزرگ اقامتی در نود سال اخیر، عامل کاهش حضور خانواده‌های قدیمی در این کوچه است. این تغییر ساختار پس از تخریب اطراف حرم مطهر رضوی در دوران نایب‌التولیه بودن عبدالعظیم ولیان، سرعت می‌گیرد، تاجایی‌که اکنون تعداد منازل مسکونی این مسیر (حدفاصل شارستان از سمت ته‌پل‌محله تا ورودی رضوان در جوار حرم مطهر رضوی) به تعداد انگشتان دو دست نمی‌رسد، این درحالی است که به روایت کتاب «راهنمای شهر مشهد توس»، منتشرشده به سال۱۳۴۵، تنها یکی از بنا‌های اقامتی از فهرست طولانی بنا‌های مسافری و اقامتی مشهد آن زمان در این کوچه، مشغول فعالیت بوده است.
با تمام این توصیفات، کوچه حوض‌امیر بازهم میزبان خانواده‌های سرشناسی، چون عنبرانی بوده که چهره شاخص آن، سال‌های سال، یگانه ساعت‌ساز حرم مطهر رضوی شناخته می‌شده است. خانواده کامرانی‌مشهدی که یکی از اعضای آن در دوران دفاع مقدس به شهادت رسید و خانواده حبیب‌پور که از گردانندگان هیئت مذهبی مشهد هستند، از دیگر خانواده‌هایی‌اند که روزگاری در این کوچه سکونت داشته‌اند.
همچنین باید از خانواده طلایی که بخش پایینی این کوچه هنوز به نام آنان است و خانواده ناصری که صاحب پلاک کتیبه‌دار کوچه‌اند و تبریزیان که دیگر پلاک قدیمی کوچه را صاحب هستند، به‌عنوان دیگر قدیمی‌های کوچه نام برد و در پایان باید یادآوری کنیم که خاندان‌های حاجی‌زاده‌کفاش، موسوی، رسولی و خسروی نیز هرکدام روزگاری از بزرگان حوض‌امیر شناخته می‌شدند.